vardan tovmasyan by Armen Patvakanyan

t o v m a s y a n v a r d a n

| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

վարդան թովմասյան

վ ա ր դ ա ն

ISBN 978-9939-816-38-8

When making this album, our main objective was to present to the general public vardan’s little known works and those that have rarely appeared in the annals of armenia’s cultural field; since the beginning of 1970s up to december 2012.

³Ïïáõ³É ³ñí»ëï

actual art

vardan tovmasyan

նախագիծն իրականացվել է միքայել թովմասյանի եւ թաթուլ առակյանի ֆինանսական միջոցներով

աջակիցներ.

| sculptures | drawings | paintings |

հհ մշակույթի նախարարություն էներգանորոգում բբը հովհաննես մանուկյան

project realised with the financial contribution of mikayel tovmasyan and tatul arakyan

supported by ministry of culture of ra energorepair ojsc hovhannes manukyan

վարդան թովմասյան | v a r d a n t o v m a s y a n

երեւան

2013

yerevan

this book was published on the occasion of the retrospective exhibition of vardan tovmasyan, held 52 leo art gallery, in 2013

t o v m a s y a n v a r d a n

գիրքը հրատարակվել է վարդան թովմասյանի հետահայաց ցուցահանդեսի առթիվ՝ կայացած 2013թ. լեո 52 գալերիում

ISBN 978-9939-816-38-8

վա րդ ան թ ո վ մա ս յա ն | vardan tovmasyan

ակտուալ արվեստ

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 8

v a r d a n

t o v m a s y a n

Առաջ ասում էին, որ ես չափազանց մոդեռն եմ, հիմա ասում են` այն, ինչ անում եմ, հին է... Լսել պետք է, բայց նշանակություն տալ... / Վարդան 2006թ. / t o v m a s y a n

Ինչն էր, որ առավել շատ էր գերում նրա արվեստի սիրահարներին` քաոտիկ վրձնահարվածնե՞րը, գի՞ծը - հատուկ VARTANական էներգետիկա՞ն, տրագիզմի ճնշու՞մը, ամեն կենդանի եւ առարկայականի մերկությու՞նը...

Եվ կատալոգը եւ ցուցահանդեսը նվիրված են Վարդան Թովմասյանի 65-ամյակին` ներկայացնելով անցած ամբողջ ստեղծագործական ճանապարհը /նյութերը եւ նկարների մեծ մասը մասնավոր հավաքածուներից են/: Նախաձեռնող խումբը հնարավորինս է արել Վարդան Թովմասյան- VARTAN արվեստագետին առավելագույնս ներկայացնելու համար: Կազմակերպիչները /ընտանիքը եւ Լեո 52 art gallery-ին / իրենց շնորհակալությունն են հայտնում բոլոր նրանց, ովքեր օգնեցին կատալոգի եւ ցուցահանդեսի կայացմանը։

| թաթուլ առակյան |

9 թ ո վ մ ա ս յ ա ն

Ալբոմը կազմելիս խնդիր ենք դրել արվեստասեր լայն հասարակությանը ներկայացնել Վարդանի քիչ հայտնի եւ հայաստանյան մշակութային դաշտի տարեգրությունում տեղ գտած գործերը` սկսած 70-ականների սկզբից - մինչեւ 2012թ. դեկտեմբեր:

v a r d a n

Իր հավատը նատուրայի էքսպրեսիվ դեֆորմացիայի մեջ չէր: Դեֆորմացիաներն էլ մի գրամ իսկ չէին խանգարում հասնելու իր հետապնդած էմոցիոնալ կերպարայնությանը: Հրաշալի զրուցակից էր: Այնպիսի զրուցակից, ինչպիսին ինքն էր` խելացի, կտրուկ, ծանրակշիռ, զգայական..., առանց նման մարդկանց աշխարհը կլիներ ձանձրալի, միօրինակ եւ երկչափ:

վ ա ր դ ա ն

ՆԱ

հավատում էր իր արածին, ինքն իրեն... երեխայի հավատ ուներ, Սանչոյի պես հավատում էր հավատացողին. հավատացնում էր տատանվողին...

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 10

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 11

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 12

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 13

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 14

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 15

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 16

v a r d a n

t o v m a s y a n

ԴոՆ ՔԻշոտը՝ ՍԱՆչոյԻ մԱրմՆում Ազատության կերպերը Վարդան Թովմասյանի ստեղծագործության մեջ

t o v m a s y a n

արդան Թովմասյանի ստեղծած կերպարների ցուցասրահը լեցուն է ֆիգուրներով, որոնք արվեստագետի ունեցած խորքային ձգտումները, դավանած արժեքները ու փայփայած իդեալները մարմնավորելու միջոցով նաեւ իր ստեղծագործության լինելու կերպերն են որոշում։ Դրանցից առավել նշանավորը, որ շարունակ հայտնվում է արվեստագետի ստեղծագործության մեջ, Դոն Քիշոթի ու Սանչո Պանսայի կերպարն է։ Սերվանտեսի անմահ հերոսների մտասեւեռումը բացահատվում է երկու հակադիր ռեգիստրներում, որոնցից մեկը չափազանցությունն է, մյուսը՝ համապատասխանաբար, չափավորությունը։ Դրանցից մեկը առաջին պլան է մղվում՝ մյուսին հետ մղելու հաշվին։ Երկուսն էլ միաժամանակ փորձում են զսպել ու հակակշռել միմյանց։

v a r d a n

Արտահայտչական մակարդակում այդ ռեգիստրների մեջ էին տեղավորված, օրինակ, Վարդան Թովմասյանի գծանկարը եւ ֆակտուրան։ Եթե Դոն Քիշոտի եւ Սանչոյի վերոնշյալ զուգադրությունը տարածենք այս արտահայտչամիջոցների վրա, գծանկարում, ինչ խոսք, կճանաչենք տխուր Կերպարանքի Ասպետին, ֆակտուրայի մեջ էլ, հավանաբար, նրա անձնվեր զինակրին։ Նկարի հարթությունը կամ քանդակի ծավալը մերթընդմերթ թրատող գծանկարը, եւ վերջինիս նահանջել ստիպող, իր համատարած ու թանձր խավերի տակ պարուրող ֆակտուրան, երկուսն էլ միաժամանակ գործում են չափազանցության ու չափավորության ռեգիստրներում։

չէ, որ ի հայտ էր եկել իր սրտի տիրուհուն ազատագրելու համար մենմենակ ամրոցներ գրոհելուն եւ հողմաղացների դեմ կռիվ տալուն պատրաստ բռնկուն գծանկարի, եւ մյուս կողմից, կոնֆորմիզմին տրվելուն, յուրաքանչյուր պանդոկապանուհու կամ խոհարարուհու մեջ աներկբայորեն ազնվազարմ տիկնոջ տեսնելուն հակված թրթռուն ֆակտուրայի միջեւ ծալ տվող հակասությունը, այլ բուն իսկ արդիության ներսում։ Այն ծագել էր ազատության գաղափարի եւ այդ գաղափարը կրող անձի, իբրեւ ենթակա, առաջադրման հետեւանքով, այդ առաջադրման ընթացքի ամենատարբեր՝ ծագման ու տարածման, ձեռբերման ու գործադրման փուլերում։ մոդեռն արվեստում այդ ենթական, համապատասխանաբար, հաստատվում էր պատկերի հանդեպ նկարչության ձեռնարկած ազատագրական շարժման մեջ, երբ ժեստի արդյունքում ստեղծվող տարրերը (ֆակտուրա, վրձնահարված, ուրվագիծ, կետագիծ եւ այլն), դեն են նետում հորինվածքի եւ ռիթմի, ծավալի եւ տարածության, լույսի եւ ստվերի ռեժիմներին ծառայելու լուծը եւ դառնում են ինքնավար խաղորդներ։ Եվ ամենեւին էլ պատահական չէ, որ ազատությունը, իբրեւ ենթակա, առավել ամբողջականորեն առաջադրվում է հատկապես այն ուղղություններում, որոնք ապավինում էին անգիտակից ժեստին (դադաիզմ, սյուրռեալիզմ, աբստրակտ էքսպրեսիոնիզմ)։ Այդ ուղղությունների ամենակառկառուն դեմքերը Դոն Քիշոտի գաղափարաբանական խելահեղության եւ Սանչոյի կենցաղային խելամտության միջեւ հակասության լուծումը էին երեւակայական զուգապարի մեջ, այն տարածելով իրենց ողջ կյանքի վրա։ Ջակոմետտիից, Պիկասսոյից, Սալվադոր Դալիից եւ, նրանցից էլ այնկողմ, Ջեքսոն Փոլլոքից՝ Վարդան Թովմասյանի ունեցած ազդեցության հիմքում երեւակայական այդ տանգոն էր, որ մոդեռն արվեստի այս հսկաները միայնակ պարել էին իրենց ողջ կյանքում։ Խոսքը ոչ միայն, եւ ոչ այնքան (բացառելով, գուցե, Պիկասսոյին) արտահայտչամիջոցների, լեզվի ու ձեռագրի, որքան նրանց անձերը իր մեջ կրելու մասին է, որոնցից հատկապես Դալիի կերպարը Սերվանտեսի հերոսների նման Թովմասյանի ցուցասրահի անբաժանելի մասն է։ որո՞նք են այս ֆիգուրներին միավորում գեղագիտականից այնկողմ՝ սոցիալական ներկա-

17 թ ո վ մ ա ս յ ա ն

Վարդան Թովմասյանի ստեղծագործության, եւ, ընդհանրապես, կերպարվեստի ոլորտում

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 18

v a r d a n

t o v m a s y a n

յացումների հարթակի վրա։ Անցյալից ավանդված ասպետական վարքականոնի պահանջներով, գեղեցիկը եւ նրբագեղ հարաբերությունները նորահայտ առեւտրականության ճիրաններից փրկելուն ուղղված ազատագրական պայքարը ինչպե՞ս է հնարավոր միավորել այն անբռնազբոսիկ ազատության հետ, որ բացահայտում են նույն այդ առեւտրական հարաբերությունները. միայն իրեն երեխայի պես պահող չափահասի, այսինքն էքսցենտրիկի կերպար ստեղծելու միջոցով։ Էքսցենտրիզմն է, հետեւաբար, ռազմավարությունը, որով այդ արվեստագետները ազատության գաղափարը միավորում են ազատության փորձի հետ։ Այդ նույն էքսցենտրիզմն էլ հենց միավորում է իրենց։

Դրանք շոշափում են խնդիրներ, որոնք կապված են արվեստի տեղի եւ արվեստագետի դերի հետ, մի աշխարհում, որտեղ այդ տեղը եւ այդ անձը այլեւս չեն համարվում առանձնաշնորհյալ։ Բովանդակային եւ արտահայտչական պլաններն ազատորեն գծելու հնարավորությունը, ասես, միաժամանակ հանգեցրել էր ազատության ուղերձի եւ այն փոխանցելու գործառույթի կորստին՝ արվեստագետին ընդհուպ կանգնեցնելով արդեն արվեստն իբրեւ գեղագիտություն հաղթահարելու խնդրի առջեւ։ Վարդան Թովմասյանը այլեւս չգնաց այս նոր մարտահրավերն վերցնելուն ընդառաջ՝ մինչեւ վերջ մնալով այն համոզմունքին, որ այդ խնդիրն արդեն իր խնդիրը չէ։ Խոր պաշարման

v a r d a n 19 թ ո վ մ ա ս յ ա ն

Այդ վերաձեւակերպումը տեղի ունեցավ։ Արտահայտչական մակարդակում դա արտահայտվեց դասական հորինվածքի՝ առաջին պլան մղումով եւ գծանկարը ու ֆակտուրան դրան ծառայեցնելու վերալիազորմամբ։ Արվեստագետը շարունակ վերակառուցում է նկարչական հարթությունը, ամեն անգամ փոփոխում գունային ներկապնակը, հորինվածքային բարդ լուծումներին հաջորդում են պարզերը, հետո տեղի է ունենում վերադարձ դեպի ելակետը։ Գծանկարն ու ֆակտուրան՝ ծառայելով հանդերձ նկարի հորինվածքային եւ ռիթմիկ կառուցվածքին, մնում են նույնքան զգայուն եւ ինքնաբուխ, որչափ առաջներում են եղել։ Վարդան Թովմասյանը շարունակում է մնալ Վարդան Թովմասյան։ Բայց արտահայտչական համակարգի գործադրումը, եթե նույնիսկ ամրապնդում էլ է նրա համոզվածությունը արվեստի մեջ, արվեստից դուրս այն ավելի շուտ անողոք հարցադրումներ է վերհանում։

վ ա ր դ ա ն

Վարդանը ունեցել է Դոն Քիշոթին Սանչոյի հետ պարեցնելու, Պիկասսոյի եւ Դալիի հետ նույնանալու, ազատությունն արտադրողի ու տնօրինողի իր աստեղային պահը։ Դա արվեստին բաժին հասած արտոնյալ ժամանակաշրջանի վերջում էր միայն, այն էլ Խորհրդային միությունում, որտեղ դրան առավել տրված էր ծառայողական գործառույթ՝ սպասարկելու գաղափարական եւ քաղաքական դաշտերը։ Նրա ըմբոստացումը միտված էր փոխելու իրերի այս դրությունը։ ուստի եւ արվեստը, որ նա ստեղծում էր՝ հետապնդում է ինքն իրեն ազատագրելու այդ նպատակները։ Երբ քաղաքական հզոր ցնցումը խարխլեց իրերի այս դրությունը, նրա օրակարգը վերնձեւակերպելու անհրաժեշտություն առաջացավ։

t o v m a s y a n

Այդ ռազմավարական վարքագծի թիրախը հանությանը անակնկալի բերելն ու զարմացնելն է, նրան շլացնելն ու շփոթեցնելը, որոնց արդյունքում արվեստագետը հանրության կողմից սկսում է ընկալվել իբրեւ մոգ, քուրմ, կախարդ, ծաղրածու, որովայնախոս, պայծառատես, գուշակ՝ մեկն ով ընդունակ է հիպնոսի ենթարկել իր լսարանը, գրավել եւ պահել հրապարակը՝ կտրելով դրանք առօրյա իրականության հոգսերից եւ տեղափոխելով խաղի, ազատ երեւակայության տարածքները։ Հանրությունը՝ ընդառաջ գնալով արվեստին եւ արվեստագետին շնորհելով նման արտոնություններ, իր մասով, ասես, ինստիտուցիոնալացնում է, մի կողմից առաջինի տեղը իբրեւ ազատորեն արտահայտվելու վայր եւ, մյուս կողմից, երկրորդի դերը իբրեւ այդ ազատությունը արտադրող եւ տնօրինող անձ։

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 20

v a r d a n

t o v m a s y a n

ներսից ասես փոխանցված լինեն, մահվանից երկու շաբաթ առաջ իր վերջին հարցազրույցում, հնչող մտքերը, որոնցում արվեստագետը հուսահատ խոստովանում էր… անձամբ ազատ եմ եղել նաեւ խորհրդային ժամանակներում: Եվ այդ ժամանակներում վկայությունը, որ ես կամ, ավելին է եղել, քան այսօր: Այսօր ես այնքան ազատ եմ, որ կարող եմ ազատ մահանալ: Այսօր վկայություն չկա, թե ով եմ ես: Ես գոյություն չունեմ ուղղակի: մարդն այսօր կարող է գոյություն չունենալ այստեղ։Այսպես կարող էր արտահայտվել միայն Դոն Քիշոթը, ում վերջնականապես հաղթահարել էր Սանչոն։

v a r d a n

| նազարեթ կարոյան | օգոստոս 05, 2013 |

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 22

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 23

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 24

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 25

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 26

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 27

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 28

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 29

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 30

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 31

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 32

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 33

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 34

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 35

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 36

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 37

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 38

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 39

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 40

v a r d a n

t o v m a s y a n

րդ դարի 70-ական թթ. երկրորդ կեսին Հայաստանի ժամանակակից արվեստի մեջ տեղի է ունենում կարեւոր բեկում, հայկական մոդեռնիզմը անցնում է հաջորդ փուլ: Եթե առաջին փուլի հարացույցը նմանվելն էր բնությանը (մարդկային եւ այլն), ապա այս փուլում արվեստագետը կողմնորաշված էր դեպի հոգեւորը, սուբյեկտիվը, եւ օգտագործելով նյութականը, օբյեկտիվը՝ կտավ, ներկ եւ այլն, փորձում ներկայացնել հատկապես անհատի ներքին չափումը: Նա ձգտում է վեր հանել սուբյեկտի էությունը նրա մաքրության եւ ինտեսիվության մեջ, դեն նետելով այն ամենը, ինչ նրան չի վերաբերվում: Այդ անցումը կարելի է նկարագրել որպես հրաժարում բնությանը նմանվելուց, եւ բնորոշել իբրեւ լայն հասկացված աբստրակցիոնիզմ:

v a r d a n

t o v m a s y a n

Այդ բեկման կրողը հանդիսացավ «միջուկային Կենտրոն»* խումբը, որի հիմնադիրներն էին Վարդան Թովմասյանը եւ բանաստեղծ Գրիգոր Բրուտյանը: Հետագայում այդ խմբին միացան Քիքին (Գրիգոր միքայելյան), Գրիգոր Խաչատրյանը, մարտին Պետրոսյանը, Արմեն Հաջյանը, Կամո Նիգարյանը եւ այլն: Վարդան Թովմասյանը այդ մասին ասում է. «Իմ խնդիրն էքսպրեսիվ աբստրակցիոնիզմի ներմուծումն էր, կուբիզմից անցումը դեպի աբստրակցիոնիզմ եւ դեպի ազատ արվեստ` ընդհանրապես»: Վարդան Թովմասյանը այդ անցումը իրագործող առաջնորդներից էր:

ցեպտներ» կրողներ են, տվել են տարբերվող գեղարվեստական գաղափարներ: Այս լույսի տակ, խիստ կարեւոր են Վարդան Թովմասյանի գեղարվեստական սկզբունքները, իր խոսքերով՝ «կոնցեպտը»: «միջուկային Կենտրոն» խմբի ամենանշանավոր ցուցահանդեսը կրում էր «Հեփենինգ» բազմանշանակ անունը (Երեւան, 1982 թ.), որտեղ լիարժեքորեն իրեն արտահայտեց այդ նոր էսթետիկայի սկզբունքները: Զուր չէ, որ Վարդան Թովմասյանը այդ ցուցահանդեսի նպատակը բնորոշում է իբրեւ «նոր հարաբերություններ»: Սակայն այն իրապես ոչ թե հեփենիգ էր, այլ թատերական ներկայացում: Նորությունը կայանում էր նրանում, որ որպես գեղանկարչական (վերա) ներկայացման (ռեպրեզենտացիա) պայման, ներմուծվում է (նկարչի) «նայող մարմինը», ի դեմս Պիկասոյի, Դալիի եւ այլն, եւ գեղանկարչությունը ներկայանում է իբրեւ «կենդանացած պատկեր» (tableau vivant): 2010 թ. տեղի ունեցավ «Այո՛» ցուցահանդեսը, (մասնակիցներ Վարդան Թովմասյան, Կամո Նիգարյան, Վահան Ռումելյան, Գարիկ Կարապետյան, Համլետ Հովսեփյան եւ բանաստեղծ Վահան Վարդանյան), որի բնաբանը եղավ «արդյոք նկարչությունը կոչված է ոգին կերտելու- այո՛»: Այս ցուցահանդեսը կրկին փորձում էր բեմական սինթեզի հիման վրա միավորել տարբեր արվեստները, եւ կրկին իր մեջ ուներ «կենդանացած պատկերի» (tableau vivant) տարրեր: Այս երկու տարեթվերի միջեւ աբստրակտ էքսպրեսիոնիզմի զարգացումը եւ հաստատումն էր Հայաստանում, որի կայացման մեջ կարեւորագույն դեր խաղաց Վարդան Թովմասյանը: Վարդան Թովմասյանը աբստրակցիոնիզմ տեսնում էր նույնիսկ, իսկ գուցե՝ հատկապես

Խոսքը վերաբերում է՝ արվեստագետների “Սեւ քառակուսի” նույն այլախոհական խմբին։ Երկու անունների գոյությունը պայմանավորված է խմբի 1985թ. տրոհման պատմության հանգամանաքներով։ “Միջուկային կենտրոն” անունը դրել էր խմբի առաջնորդ Վարդան Թովմասյանը։ Մյուս արվեստագետները (Քիքի, Մարտին Պետրոսյան, Արմեն Հաջյան) իրենց խմբի մասին խոսելիս ավելի հաճախ գործածում էին “Սեւ քառակուսի”-ն։ Այս անունը 1980թ. Մոսկվա-Փարիզ ցուցահանդեսում ռուս կուբոֆուտուրիստների եւ հատկապես Մալեւիչի թողած ազդեցության հետեւանքն էր Երեւանում։ Արվեստաբանական գրականության մեջ խումբը ավելի շատ հիշատակվել է “Սեւ քառակուսի” անվան ներքո, սակայն վերջին տարիներին Վարդան Թովմասյանը՝ ցանկանալով տեր կանգնել իր վաղ շրջանի գործունեությանը, կրկին շրջանառության մեջ է դնում “Միջուկային կենտրոն” անվանում։

41 թ ո վ մ ա ս յ ա ն

Այդ անցումը իրագործող արվեստագետները՝ Վարդան Թովմասյանը, Վիգեն Թադեւոսյանը, Քիքին, Արման Գրիգորյանը եւ այլն, ոչ միայն ակնառու արվեստագետներ էին, այլեւ մարդիկ, որոնք գեղարվեստական գաղափարներ էին տալիս: Բայց նրանք տարբեր «կոն-

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 42

v a r d a n

t o v m a s y a n

դասական արվեստում: Արվեստագետը ասում էր, որ վերացականը դժվար ընկալելի է, այն շատ բարդ ձեւ է, համակարգ, առանձին ֆիգուրայից: Այստեղ նա մոտիկ է Լուի Ալտյուսերին, որը նեոֆիգուրատիվ նկարիչ Լեոնարդո Կրեմոնինին (1925-2010) համարում էր վերացական նկարիչ: Նա գրում է. «Կրեմոնինին վերացականի նկարիչն է: ոչ թե վերացական նկարիչ, որ նոր ձեւի կամ նոր նյութի մեջ «պատկերում» է զուտ բացակայող հնարավորություն, այլ իրականի վերացական նկարիչ… նա «պատկերում» է մարդկանց պատմությունը որպես… մարդկանց տեղերի, տարածության, առարկաների վերացականություն, ի վերջո՝

Արվեստում պատկերը հայացքի առաջ երեւում է կամ բնական, կամ երեւակայական (իրական եւ իդեալական). Բայց լուսանկարչական կամ կինոստուդիայի կամ արվեստանոցի պրակտիկան այդ երկուսը իրար հետ խառնում է: Այն բնական չէ (իրական չէ), բայց արվեստանոցային գեղանկարչություն է, մի կողմից այն իրական աշխարհ չէ, բայց երեւակայական չէ, այլ մի երրորդ ուղղություն: Վարդան Թովմասյանի կտավներում նկարչի արվեստանոցն է, կրկեսը, թատրոնը, համերգասրահը, այսինքն՝ նա գերադասում է ստուդիայի տարածությունը, որտեղ հնարավոր է իր գեղանկարչական բազմաֆիգուր բեմականացումը: Վարդան Թովմասյանի համար «գիտակից արվեստագետը» իր կարեւորագույն կոնցեպտներից էր. «Խոսքը գիտակցված եւ չգիտակցված լինելու մասին է: Այսինքն` մի պարագայում նկարիչը գիտակցում է, թե ինչ է անում եւ ինչ պիտի անի, ծրագրերն ու նպատակները հաստատուն են... գիտակցված արվեստը մշտապես ինքն իրեն սնում, տրանսֆորմացիա-

v a r d a n 43 թ ո վ մ ա ս յ ա ն

Tableau-ն (գեղանկարչական, թատերական, գրական) զուտ դեկուպաժ է, հստակ սահմաններով, անփոփոխ, չաղավաղվող, որը շուրջ բոլորը վերածում է ոչնչի, ուրեմն՝ չանվանվող, բայց հայացքի առաջ լույս աշխարհ է բերում էությունը, որ նա ընդգրկում է: Այս արարչական խտրականությունը ենթադրում է մտածողության բարձր մակարդակ: Tableau-ն ինտելեկտուալ է, այն փորձում իմաստ արտահայտել (բարոյական, սոցիալական), բայց նաեւ ցույց է տալիս, թե ինչպե՞ս է հարկավոր այն արտահայտել: …Այն տպավորիչ է եւ ստիպում է մտածել, հուզում է եւ բացատրում է իր զգացական ազդեցությունը»: Ռ. Բարտի այս բնութագրումները վերաբերվում են նաեւ Վարդան Թովմասյանի արվեստին, միաժամանակ զգացմունքային եւ ինտելեկտուալ՝ գիտակցական:

վ ա ր դ ա ն

«Կենդանացած պատկերը» (tableau vivant) ինչպես տեսնում ենք այս երկու առանցքային ցուցահանդեսներում կոնցեպտի մի մասն էր կազմում եւ, դա Վարդան Թովմասյանի ավանդն էր: Ժամանակակից գեղանկարչությունը կապված է վիզուալ մշակույթի մյուս հատվածների հետ՝ թատրոնի, լուսանկարչության, կինոյի հետ եւ նրանց հետ մրցում է ակնթարթայինը արձանագրելու իր ունակությամբ: Ռոլան Բարտը այդ գեղագիտության հիմքերը գտնում է Դիդրոյի եւ Բրեխտի թատերական, Էյզեյնշտեյնի կինոյի տեսություններում: Նա իր «Դիդրո, Բրեխտ, Էյզենշտեյն» հոդվածում գրում է. «որպեսզի գեղանկարիչը ինչ որ պատմություն պատմի, նա ունի ընդհամենը մեկ ակնթարթ, այն որ նա ստիպում է անշարժանալ կտավի վրա: Բայց դա նաեւ նշանակում է, որ նա պետք է ընտրի այնպիսի ակնթարթ, որը նախապես ապահովում է իմաստի եւ հաճույքի առավելագույն լիցքը: Ինքնաբերաբար լինելով վերացական, այդ ակնթարթը կլինի արհեստական (այսինքն ոչ իրական, քանզի այդ արվեստը անիրական է), այն դառնում է հիերոգլիֆ, երբ մի հայացքով … հեշտությամբ կարդացվում է ներկան, անցյալը եւ ապագան, այսինքն՝ ներկայացված ժեսթի պատմական իմաստը: Դա առանցքային ակնթարթ է, որը միանգամայն կոնկրետ է եւ դրա հետ միատեղ բացարձակապես վերացական:

t o v m a s y a n

իրական աբստրակցիա, հարաբերություններ, որոնք կազմում են նրանց կենսական պայմանները» (Լ. Ալտյուսեր. «Կրոմոնինի. Վերացականի նկարիչը»): Աբստրակցիան դա հարաբերություն է, որովհետեւ հարաբերությունը միշտ վերացական է: «Ֆիգուրատիվ աբստրակցիա»՝ սա նրա արվեստի առաջին բնորոշումն է:

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 44

v a r d a n

t o v m a s y a n

յի է ենթարկում եւ զարգանում է»: միայն գիտակցությունն է ընդունակ հասկանալու պատկերների իմաստը եւ նրանց նշանակությունը մարդու համար այստեղ եւ հիմա, ներկայի կոնկրետ իրականությունում: Ավանգարդը նպաստեց մարդու անգիտակցականի ազատագրմանը, բայց միայն գիտակցականի՝ դասական արվեստի հետ փոխազդող անգիտակցականը՝ ավանգարդը կարող է հաղթահարել իր դեստրուկտիվ բնույթը եւ մեզ երեւալ իր պոզիտիվ կողմով: Հիշենք «Այո» ցուցահանդեսի բնաբանը. «արդյոք նկարչությունը կոչված է ոգին կերտելու- այո’»:

v a r d a n

t o v m a s y a n

Վարդան Թովմասյանն իր արվեստը բնորոշում է իբրեւ գեղանկարչություն՝ հենված դասականի վրա: Բարձր մոդեռնի արվեստը նրա համար հենց այդպիսին էր՝ գեղանկարչություն հենված դասականի վրա: Նա ասում էր. «Սա շատ հատուկ էր Պաբլո Պիկասոյին: Հենց որ նա սպառվում էր, սկսում էր դասական ձեւի մեջ նկարել: Դասականից կրկին ստանում էր իմպուլսներ եւ ամբողջ մի պերիոդ էր ստեղծում. …Հասունանում էր, սպառվում էր թեման, մարդը ձանձրանում էր, կրկին վերադառնում դասականին, ապա թեւակոխում նոր պերիոդ: Պիտի վերադառնաս դասականին, լցվես այդ ճշմարտությունով, որ կարողանաս շարունակել նկարել»: /http://www.irates.am/hy/1351239482

Ժամանակակից գեղանկարչության մեջ վարպետությունը դադարել է լինել «լավ» գործի չափանիշ եւ «դպրոցի» չափանիշը հնացել է: շատ տարբեր արվեստագետներ միավորվում են, որովհետեւ հարեւան են տարածության եւ ժամանակի մեջ, բայց զարգացնում են իրենց գեղանկարչական անհատական լեզուն. «Հիմա մենակ է արվեստագետը, չկան դպրոցներ, չկան «իզմեր»: չես կարող ասել մի բան, հետեւել մի բանի եւ ուրիշներին հետեւիցդ տանել: Կարեւորը միայն քո կոնցեպտն է, քեզ համար ընտրածդ ճանապարհը: Կարեւոր է ամեն ինչի հեղինակային լինելը: Իսկ դա շատ դժվար բան է: Ինքդ պիտի որոշես ամեն բան: …Ծայրից ծայր ինքդ ես որոշում. կոմպոզիցիաները, լուսային էֆեկտները, գունային հասկացություններն ու համադրությունները: … Դա սոսկալի ծանր բեռ է նկարչի համար»: /http://www.irates.am/hy/1351239482 / Դա նշանակում է, որ ժամանակակից գեղանկարիչը կարող է ունենալ մի փիլիսոփայություն՝ պերսոնալիստական: Պերսոնալիստ նկարիչը դիալեկտիկական նկարիչ է. նա նվիրված է դասական ժառանգությանը, բայց նրա արվեստը պայթյունն է, նա մտածում է վերացական, բայց նկարում ֆիգուրատիվ, ում իդեալը՝ ներդաշնակությունն է, բայց նրա թեման՝ խռովքը: Այն բեկված սուբյեկտ է, որը իր հոգին եւ արվեստը դարձրել է ներքին պայքարի հրապարակ: Պերսոնալիստ նկարիչը ունի իր սիմվոլները եւ պերսոնաժները որպեսզի արտահայտի իր աշխարհայացքը: Դրանք Վարդան Թովմասյանի մոտ կարող են լինել բոհեմական պերսոնաժներ՝ նկարիչը եւ իր մոդելը, պարուհիներ, նվագախումբ, Դոն Քիշոտ, կրկես՝ լարախաղացներ եւ ակրոբատներ, նրանք, ովքեր արտահայտում են կեցության անհավասարակշիռ բնույթը, ում կյանքը պատահական բնույթ է կրում: Վ. Թովմասյանը գերադասում է բազմաֆիգուր կոմպոզիցիաներ, բայց որտեղ շեշտադրումը դրված է հարաբերությունների վրա, լինեն դրանք դրամատիկ կամ ընդհակառակը՝ հավասարակշիռ: Ավելորդ չէ կրկնել. Վարդան Թովմասյանը եւս պատկերում է մարդկանց

45 թ ո վ մ ա ս յ ա ն

լիայում, Կառլ Հոֆերը՝ Գերմանիայում, Դերենը՝ ֆրանսիայում, որը մատիսի եւ Վլամինկի հետ այդ տարիներին վերադառնում են դասական նկարչությանը: Կարելի է, Պիկասոյից բացի, հիշել նաեւ շագալին եւ այլն: Վարդան Թովմասյանի արվեստը հարում է այդ արվեստագետների մղումին՝ ավանգարդ դասական հենքի վրա, եւ նրա արվեստում նրանցից շատ բան է վերցված:

վ ա ր դ ա ն

20-րդ դարի 20-ական թթ. եվրոպական մոդեռնիստական գեղանկարչությունը սկսում է փնտրել նոր գեղարվեստական լեզու, որ հիմնված կլիներ դասական ժառանգության վրա: Արվեստի համար ամուր հիմք գտնելու անհրաժեշտություն զգում էին Սեվերինին՝ Իտա-

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 46

v a r d a n

t o v m a s y a n

պատմությունը՝ որպես մարդկանց տեղերի, տարածության, առարկաների վերացականություն, ի վերջո՝ իրական աբստրակցիա, հարաբերություններ, որոնք կազմում են նրանց կենսական պայմանները:

t o v m a s y a n

Նրա նկարները հիշեցնում են արագ արված ճեպանկարներ, գեղանկարիչը ուղղումներ իր նկարներում չէր անում, ֆիգուրները պայմանական են, դիմագծերից զուրկ, անանուն են: Վարդան Թովմասյանի գծանկարը յուրօրինակ սղագրություն է, որտեղ գիծը նշանի իմասը ունի: Զոհելով ճշգրտությունը, նա գծի եւ վրձնահարվածի մեջ կարողանում է հասնել կատարյալ ազատության, որը նրա կտավներին հաղորդում է գեղարվեստական ճշմարտություն: Նկարչը ցուցադրում է նյութի ընտրության, տարածության մեջ մոդելի ընդհանրացված ձեւերով պատկերման, կոմպոզիցիան կազմակերպող գծի, գույնի արտահայտչամիջոցների բարձր վարպետություն:

47 թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| վարդան ջալոյան | հուլիս, 29, 2013 |

վ ա ր դ ա ն

Բայց այլ մոտեցում ունի նա իր ավետարանական թեմաներում: Քրիստոսը պատկերված է թեթեւ, գծանկարը սահուն է, տրամադրությունը պայծառ եւ թախծոտ: Նա համընդհանուր քաոսի մեջ ներդաշնակության եւ մաքրության սկիզբն է: Եվ սա, կարծում եմ, նրա ողջ կյանքի եւ ստեղծագործության ամբողջական իմաստն է:

v a r d a n

Վարդան Թովմասյանի ոճը հաճախ լարված է, երբեմն մռայլ, ջղային: Երբեմն նա տրվում է, հատկապես իր դիմանկարներում, գրոտեսկին կամ հեգնանքին: Քաոսը, հատվածայնությունը Վարդան Թովմասյանի արվեստում հնարավոր է, որ արտահայտում է մարդկային գոյության պայմանները, քանզի մարդը պոտենցիալ, քաոտիկ օրգանական էակ է: Վարդան Թովմասյանը աշխատում էր խոնավ, փտած հատակով նկուղում, որը նրա առողջության վրա խիստ ազդել էր: Նա հասկանում էր, թե ինչ է նշանակում «մարդկային գոյության պայմաններ»:

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 48

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 49

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 50

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 51

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 52

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 53

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 54

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 55

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 56

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 57

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 58

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 59

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 60

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 61

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 62

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 63

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 64

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 65

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 66

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 67

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 68

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 69

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 70

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 71

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 72

v a r d a n

t o v m a s y a n

այ ավանգարդիստ, ով համոզված էր, որ նկարչությունը կոչված է ոգին կերտելու` մարդուն կատարյալ դարձնելու: Թերեւս նա իր ստեղծագործություններով, յուրահատուկ արտիստիկ կերպարով եւ համոզմունքներով մեծ ավանդ ունեցավ Հայաստանում ազատ արվեստի միջավայրի ստեղծման գործում: ոճական ինքնատիպությամբ, ընդգծված եւ վառ էքսպրեսիոնիզմով, նրա բազմաժանր անդրադարձները անկրկնելի են եւ խորը, իրական եւ ֆանտաստիկ:

t o v m a s y a n

Ձեւի համարձակ խախտում, միաժամանակ երեւույթի էության ճշգրիտ եւ արտահայտված ներկայացում` ծնված անցյալի ժառանգության եւ ներկայի անդադար վերլուծությունից: Գեղանկարիչ-քանդակագործ Թովմասյանն ընդունելով կերպարվեստը որպես ճշգրիտ գիտություն, անընդմեջ պրպտելով եւ գտնելով նորանոր արտահայտչամիջոցներ, թողեց ժառանգություն, ուր չկա ժամ ու ժամանակ, կա հավերժ շարժում, կյանքը նորովի ընկալելու խորհուրդ:

v a r d a n

| հովհաննես մանուկյան | հհ արտակարգ եւ լիազոր դեսպան |

73 թ ո վ մ ա ս յ ա ն

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 74

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 75

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 76

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 77

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 78

v a r d a n

t o v m a s y a n

նծանոթ էր: մոտեցավ ու իմ առջեւ տեսա երկու ոտքով հողին պինդ կանգնած մեկին, սովորաբար այդպես կանգնում են նավաստիները: մեջքի ուռուցիկությունն էլ կարծես նավաստու էր: Ինքը կանգնեց, ես կանգնեցի: Դիմաց դիմաց ենք: Հայացքի հստակությունն եմ փնտրում՝ չկա: Այնպես էլ չէ, որ թափառող հայացքով դես ու դեն էր նայում: ուշադրության մեծ մասն ուրեմն դեպի ներս է ուղղել: ու խոսում է աչքերն էլ քիչ կկոծելով, գլուխն էլ՝ թեք: Ասաց, որ քնդակագործ է եւ ուզում է իմ դիմաքանդակը անի: Այս ձեւով այս կասկածելին առավել կասկածելի դարձավ: մանավանդ որ ողջ էությունից՝ հագուկապից մինչեւ

t o v m a s y a n

կանգնելու ձեւը՝ հակաարտիստ էր: Ճարպիկ մեկը չէր երեւում: Ճիշտ հակառակը, կարծես մտահոգ եւ ընկճված էր: Այդ ամբողջը չէր կարող հետաքրքրություն չծնել: Ժամանակ անց հասկացա, որ մշտապես այդպիսին է, գոնե արտաքուստ:

v a r d a n

Ասացի՝ պատրաստ եմ իր առաջարկն ընդունելու: Ինքը երիտասարդ, ես՝ երիտասարդ: Օգնության կարիք ունեցողը եթե ես լինեի, կարծում եմ ինձ կօգներ: Լավ չեմ հիշում. կարծեմ լուսանկարս էլ խնդրեց: մի քանի անգամ իրեն համար բնորդ եղա: Ժամանակ անցավ, ու մի օր էլ իմ դիմանկար քանդակն ինձ ներկայացրեց: Գործը հաջողությամբ ավարտած մարդու գոհունակության հետք չկար վրան, թեեւ քանդակը շատ լավ էր ստացվել, գոնե այդ զգացումը ունեի:

անսպասելի Երեւան-Փարիզ օդանավում հանդիպեցինք: Ասաց, որ գործերը շատ լավ են: Փորձեցի “գործերը շատ լավ մարդու” ինքնավստահության արտահայտություն փնտրել դեմքին, պահվածքի մեջ: Դրանք չկային, ինքը նույնն էր: մի օր իմացա, որ իր արվեստը գնահատողներ կան դրսերում ու ինքը գնում գալիս է: մի օր էլ իմացա, որ մահացել է: Ապշեցի... տխրեցի՝ շատ: Սիրով եմ հիշում այն օրը, երբ փողոցում առաջին անգամ հանդիպեցինք: Ինչ լավ եղավ, որ իր ստեղծած քանդակի շուրջը ընկերացանք: Սիրում եմ իմ այդ դիմաքանդակը: Իր հիշատակը թանկ է ինձ համար:

| տիգրան մանսուրյան | օգոստոս 2013 |

79 թ ո վ մ ա ս յ ա ն

Հետո իրար պատահական հանդիպելիս, իրար ողջությունն էինք հարցնում, ու ես գիտեի, որ իմ դիմաքանդակն իր արվեստանոցում է: Հետո երկար իրար չհանդիպեցինք: մի օր էլ

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 80

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 81

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 82

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 83

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 84

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 85

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 86

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 87

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 88

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 89

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 90

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 91

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 92

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 93

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 94

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 95

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 96

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 97

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 98

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 99

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 100| v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 101|

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 102| v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 103|

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 104| v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 105|

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 106| v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 107|

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 108| v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 109|

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 110| v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 111|

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 112| v a r d a n

t o v m a s y a n

| դոմինիկ դը վիլենկուր | կոմպոզիտոր եւ թավջութակահար | օգոստոս 2013 |

v a r d a n

Հիշում եմ բարեկամիս երջանկությունը՝ ուրախ եւ ողբերգական միաժամանակ։ մենք կարող էինք ծիծաղել, բայց կարող էինք նաեւ լռել…

| 113| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

…գալիս էր ունկընդրելու թավջութակահարիս համերգները։ Երբ նվագում էի իմ էջմիածինը եւ Արարատ լեռը ստեղծագործությունը՝ ավելի շուտ սրտից էր խոսում, քան նոտաներից եւ մենք ունեինք շփման բազմաթիվ ընդհանուր կետեր։

t o v m a s y a n

արդան Թովմասյանը ոչ միայն մեծ արվեստագետ էր, այլեւ սրտի ու կրքի տեր մարդ։ …բազմիցս հյուրընկալել ենք իրեն Ֆրանսիայի կենտրոնում գտնվող Լա Պրե-ի աբբայությունում։ Ստեղծագործողների տնօրինությանը հանձնված հովվերգական այդ վայրում Վարդանը բարձրացնում էր իր արվեստը։ Այցի էինք գնում իր արվեստանոց՝ իրեն միշտ գտնում էինք ինքն իրեն եւ այլոց որոնման մեջ։ Ածուխով եւ վրձնով “խզմզում էր” բոլորին, ովքեր իրենից ուզում էին դիմանկար ունենալ. նվիրում էր, տալիս էր …

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 114| v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 115|

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 116| v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 117|

v a r d a n

t o v m a s y a n

t o v m a s y a n v a r d a n վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 118|

լուսանկարը՝ հերբերտ բաղդասարյան photo by herbert baghdasaryan

Վ.Թովմասյանը քանդակագործական արտահայտիչ միջոցներ կիրառելով, ուժգնացնում է նրանց դեմքերի կնճիռները, արտահայտում է անասելի ապրումները նրանց աչքերում: Իր հերոսների դեմքերը դառնում են ելունդավոր, շարժուն, ասես նրանց հոգիներում անցնող զգացմունքների խայտանքներից: Այդ տանջալից հոգեւոր ընդվզման հաղորդումը հարկ էր տեսանելի, շոշափելի դարձնել, ինչը հանգեցնում էր գծերի որոշ չափազանցվածության, սակայն երբեք գրոտեսկի չհասնելով: Ամեն ինչ պահվում էր այն եզրին, որից հետո կսվեր կերպարի անթույլատրելի հիպերտրոֆիան: Նրա սիրելի հերոսների դիմաքանդակները մարմնավորում էին կյանքի լարված ընկալման եւ ստեղծագորական տառապանքի անվեհեր հաղթահարման վիճակը: Սկիզբը խոստումանալից էր: Վարդան Թովմասյանը որպես քանդակագործ դրսեւորվեց վառ ու հետաքրքիր. նրա մասին սկսեցին խոսել։ Բայց հանկարծ, եւ բոլորի համար անսպասելիորեն, ինքն էլ հավանաբար, կարծելով, թե ժամանակավոր, թողեց քանդակագործությունը եւ անցավ գեղանկարչության ու գրաֆիկայի: Բոլորին զարմացնելով պատկերալեզվի փոփոխությամբ, սկսելով աշխատել այլ նյութերով: Վարդանը ստեղծագործության այլ տեսակում եւս նույնքան կիպ կապված էր իր հիմնական ստեղծագործական նպատակին` ներթափանցել մարդկային անհատականության անըմբռնելի խորքերը: Լինելով մեր քիչ ինտելեկտուալ ստեղծագործողներից, սահուն կերպով անցավ քանդակագործությանը բնորոշ վիճակների հաղորդումից դեպի վաթմանի վրա արված իրադարձային բնույթի գեղանկարչական աշխատանքների՝ հագեցած սյուժետային լարվախությամբ կամ սյուժետային մոտիվացիայով: Նրա բազմաֆիգուր ու բազմաշերտ կոմպոզիցիաները կրում են միեւնույն լուրջ բովանդակային ու զգացմունքային բեռնվածքը: Վարդան Թովմասյանը քանդակագործի ուժեղ ձեռքով թղթերը ծածկում է իր կոմպոզիցիաներով, արագ՝ լարված տեմպով, առանց շունչ քաշելու, ասես հատող՝ հստակ ձեռքի շարժումներով: յուրաքանչյուր վրձնահարված, ներհյուսվելով ընդհանուր կոմպոզիցիային, ստիպում է, որ սյուժեն իր բոլոր գործող անձանցով եւ միջավայրով շնչի եւ սրսփա, այն դարձնում կենդանի եւ բաբախող՝ անկախ թեմայից, լինեն դրանք Նկարչի արվեստանոցում, Երաժիշտները, Ջազը,

v a r d a n

Նախքան հայտնի դառնալը որպես գեղանկարիչ եւ գրաֆիկ, Վարդան Թովմասյանը սկսել է որպես քանդակագործ, ով որոշել էր իր ստեղծագործությունը նվիրել ըմբռնմանն ու հաղորդմանն այն հանճարների, ում առջեւ խոնարհվում էր, ինչպես եւ յուրաքանչյուր երիտասարդ արվեստագետ, ով իր մեջ բացահայտ կարողություն է նախազգում: Սկսնակ քանդակագործի համար առանցքային թեմա է դառնում 20-րդ դարի իր սիրելի հերոսների դիմաքանդակները` Պիկասոյի, Դալիի, Ստրավինսկու` անհաշտ, կոնֆլիկտային, տառապող եւ հաղթանակող: Վարդան Թովմասյանը ձգտում էր դիմանկարային կերպարների միջոցով արտահայտել նրանց տեղծագործական պոռթկումները` նրանց մարմնականացված “պոռթկումներում”: Զգայուն եւ ուժեղ մատներով քանդակագործը ջանում էր պոկել այդ զգացողությունը ծանր՝ նախնական կոպտությամբ օժտված քարից, կամակոր բրոնզից կամ դյուրաբեկ կավից:

| 119| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

նկուղային կացարանում: Սակայն նրա ողջ ստեղծագործությունն իր մեջ մի շարք առանձնահատկություններ է կրում, որոնք կապված են իր տաղանդի եւ աշխատանքների սուր, անծանոթ զգացողությունների հետ:

t o v m a s y a n

արդան Թովմասյանի կյանքն այնքան անակնկալ ընդահատվեց, որ հանրագումարի բերելու անհրաժեշտությունը թվում է անհեթեթ ու տարօրինակ, եւ ստիպում, որ միտքն ու զգացմունքները դիմադրեն ու չհամաձայնվեն կատարվածին: Ստեղծագործական վառ անհատականությունը դույզն իսկ չէր կապվում իր համեստ կերպարին՝ կենցաղի անհույս անբարեկարգությանը: Կոմֆորտն ու հարմարվետությունը իր գոյության իմաստը չէին: Ստեղծագործելու մշտական ուղղվածությունը տեղ չէր թողնում հոգ տանելու արվեստանոցի մասին, իր փտած հատակով, խոնավությամբ ու մթությամբ, որ միշտ իշխում էր այդ կիսա-

վ ա ր դ ա ն

t o v m a s y a n v a r d a n վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 120|

լուսանկարը՝ հերբերտ բաղդասարյան photo by herbert baghdasaryan

Վարդան Թովմասյանը երազում էր վերադառնալ քանդակին: Արվեստանոցում կանգնած էին նրա կուռքերի քանդակները: Արվեստագետը չէր անջրպետվում նրանց հոգեւոր ազդեցությունից, բայց “հանում” էր այդ ճնշոմը, նորիցունորից վերադառնալով նրանց կերպարներին, սակայն արդեն սուր գրաֆիկական այլացումների տեսքով: Եվ դա չէր արդյո՞ք, որ ստիպեց նրան վերջին ժամանակներս հայտնաբերելու իր համար շատ մոտ քանդագործական արվեստին՝ ընկերական շարժի ժանրը: Իր ընկերների, գործընկերների, ծանոթների, հայտնի մարդկանց նրբին-հեգնական, սրամիտ, վսեմ դիմանկարները ապշեցնում են դիմագծերի քանդակային դրոշմվածքով, երբեմն ընդգծված ձեռքի մի քանի հատու հարվածներով, որ կարոտ էին քանդակագործական գործիքներին: Երազում էր ունենալ սեփական քարհանք: Բայց Վարդանը թողել է մեզ հուզումնալի կյանքով լեցուն գեղանկարչություն եւ գծանկարչություն:

| մարինա ստեփանյան | օգոստոս 2013 |

v a r d a n

րում հառնում է մեր առջեւ՝ մեկ բուռն-տագնապալից, մեկ մտերմիկ-նրբենի, մեկ բերկրուն լուսավոր…

| 121| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

Արվեստագետը նկարում է այնպես, կարծես ինքն էլ երբեմն համաձայն չէ երեւակվող կերպարներին, սակայն դրա հետ մեկտեղ համոզիչ կերպով ապացուցում է մեզ, որ դրանք իրոք գոյություն ունեն, եւ դա իր ընտրանքը չէ` դա այն կենաց զինանոցն է, որ շրջապատում է նրան իր “դեգերումներում” տարօրինակ անըմբռնելի այս կյանքի, որի վայրիվերումները վառ շողարձակում են նրա աչքերի առջեւ, հագուրդ տալով իր երեւակայությունը: Եվ Վարդանն արձագանքում է այդ հորձանուտին: Բայց նրա թղթերի դրամատուրգիական էներգիան միշտ անավարտ է թվում, քանզի ամեն մի սյուժեի համար նկարիչն ուներ բազում անկանխատեսելի շարունակություններ, ինչում էլ եւ Վարդանը տեսնում էր կյանքի իմաստը: Դա նրա թղթե-

վ ա ր դ ա ն

Վարդան Թովմասյանի խտաբնակ կոմպոզիցիաները արձագանքում են բազում ձայներով: Ամեն մի պատկեր օժտված է վառ արտահայտված ինտոնացիոն շարժմունքով: Հանդիսատեսը դառնում է սյուժեների եւ գործող հերոսների արարման ականատեսը՝ թռթրացող, օրգանական, կամային ճշգրիտ գծերի եւ ուրվապատկերների շնորհիվ, լցված ջրաներկի, գուաշի, տեմպերայի բծերով, որ եւ ստեղծում են ողջ կատարվածը թղթերի վրա, ուր ամեն ինչ լիցքավորված է ստեղծագործական ավյունով:

t o v m a s y a n

Հեծյալները, Ցլամարտը շարքերը: Ավետարանական շարքերը եւ այլն: Բոլոր թղթերում մշտապես առկա է ինչ-որ կենդանի քաոս` մարդկանց բազմության մեջ, ձիերի, ինչ-որ նշմարելի առարկայական հատվածներում, բնանկարային հավելումներում իրենց ամպրոպներով ու քամիներով` այդ ամենը պեծկլտում է աչքերի առաջ մի լավատեսական թափառքի մեջ:

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 122| v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 123|

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 124| v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 125|

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 126| v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 127|

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 128| v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 129|

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 130| v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 131|

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 132| v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 133|

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 134| v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 135|

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 136| v a r d a n

t o v m a s y a n

յսուհետեւ Վարդանի մասին գրված տողերիս միայն իր գործերը կարող են պատասխան տալ կամ վիճարկել իր եւ իր արվեստի մասին հնչեցրած մտքերը: Վարդանի առեղծվածը բազմաշերտ է, հակասական: Այն բաղկացած է հարցականներից, որոնք հույժ արդիական են, ինչպես գոյությունը, ստեղծագործությունը, կյանքը:

| արա հայթայան | հուլիս 2013 |

v a r d a n

Հնարավոր է նաեւ, արվեստը՝ դասականի եւ արդիականի սահմանումների շուրջ դիտարկողներս, չենք նկատում այն անհայտ տարածքը, որին մաս կազմեց Վարդանի ստեղծագործությունը:

| 137| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

Այս հանոզմունքի վրա խարսխված Վարդանի ստեղծագործությունը հանդիսանում է արվեստի արմատական եւ համալիր վերարժեվորման, բացարձակ ճշգրտության հասնող մի համակարգ: Բայց մի համակարգ, որն օժտված է պայթեցնելու ինքն իր ձեւային կաղապարը:

t o v m a s y a n

Հավանաբար, միայն Վարդանին կհաջողվեր, մշակույթների իր խորը ճանաչողությամբ, արվեստի զարգացման միակ եւ որոշիչ ելակետը անվիճելիորեն համարել անտիկ արվեստն ու եվրոպական ժառանգությունը եւ միաժամանակ հետապնդել արդիականության եւ նորի խնդիր:

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 138| v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 139|

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 140| v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 141|

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 142| v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 143|

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 144| v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 145|

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 146| v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 147|

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 148| v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 149|

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 150| v a r d a n

t o v m a s y a n

´³½Ù³ÃÇí áñáÝáõÙÝ»ñÇó áõ áõëáõÙÝ³ëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó Ñ»ïá ÇÙ Ý³Ë³å³ïíáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¹³ñÓ³Ý ³ÏÝÑ³Ûï »õ »ë Ï³éáõó»óÇ ÇÙ ë»÷³Ï³Ý Ùá¹»ÉÁ£ êï»ÕÍ³·áñÍ³Ï³Ý ³Ûë ÁÝÃ³óùÇ Ù»ç ç³ÝáõÙ »Ù ³Ù»Ý ÇÝã Ïñ»É ÇÝÓ Ñ»ï. üñ³ ²Ýç»ÉÇÏáÛÇ ÝñµÇÝ ³ñí»ëïÁ, Ø³Ýï»ÝÛ³ÛÇ Ý³å³ëï³ÏÁ, ØáÝ¹ñÇ³ÝÇ ù³é³ÏáõëÇÝ»ñÁ »õ ³ÛÉÝ£ ²ÛëåÇëáí, ³Û¹ Å³é³Ý·áõÃÛáõÝÁ û·Ý»É ¿ ÇÝÓ Ùß³Ï»É ÇÙ á×Á »õ áõÕÇÝ£ ²Ûë ïñ³Ù³µ³ÝáõÃÛ³ÝÁ ó³ÝÏ³ÝáõÙ »Ù ³í»É³óÝ»É ¹³ÝÇ³óÇ Ù»Í ·ÇïÝ³Ï³Ý ÜÇÉë ´áñÇ Ëáëù»ñÁ. §ºÃ» ·³Õ³÷³ñÝ»ñÁ µ³í³Ï³Ý³ã³÷ Ë»ÝÃ áõ ½³é³Ýó³·ÇÝ ã»Ý, ¹ñ³Ýù »ñµ»õÇó» ã»Ý Ï³ñáÕ ÉÇÝ»É Çñ³Ï³Ý³óí³Í¦£

| í³ñ¹³Ý | ¹»Ïï»Ùµ»ñ 2008 |

t o v m a s y a n v a r d a n

²Ûá, Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛáõÝ ÙÇ ³ÙµáÕçáõÃÛáõÝ ¿, µ³Ûó ³ÛÝ ·áÛ³ï»õáõÙ ¿ Ý³»õ Çµñ»õ ûÕ³Ï ³ñí»ëïÇ ½³ñ·³óÙ³Ý áõ ÷áË³Ï»ñåÙ³Ý íÇÃË³ñÇ ·áñÍÁÝÃ³óÇ Ù»ç£ ²Ûëå»ë äáõë»ÝÇ ê³µÇÝ³óÇÝ»ñÇ ³é»õ³Ý·áõÙÁ ÝÏ³ñÁ ·»Õ³·Çï³Ï³Ý Ñ³½³ñ³ÙÛ³ ßÕÃ³ÛÇ ûÕ³ÏÝ»ñÇó Ù»ÏÝ ¿£

| 151| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

ñí»ëï³·»ïÇ Ñ³í³ï³Ùùë µ³ó »õ ×³Ï³ï³ÛÇÝ ·»Õ³ÝÏ³ñãáõÃÛáõÝÝ ¿£ ºë ã»Ù Ã³ùÝíáõÙ ÇÙ Ó»õ»ñÇ Ñ»ï»õáõÙ£ ÀÝ¹Ñ³Ï³é³ÏÁ, ó³ÝÏ³ÝáõÙ »Ù ³ñí»ëï³ë»ñÇÝ óáõÛó ï³É Ã» ÇÝãå»ë ¿ Ó»õÁ ÍÝíáõÙ áõ ½³ñ·³ÝáõÙª Ýñ³Ý Ù³ëÝ³ÏÇó ¹³ñÓÝ»Éáí ëï»ÕÍ³ñ³ñ ³Ûë ³ñ³ñùÇÝ£ ºë Ïó³ÝÏ³Ý³ÛÇ Ýñ³Ý ÁÙµéÝ»É ï³É ëï»ÕÍí³Í ·áñÍÇ ëÏ½µÝ³íáñáõÙÁ »õ ³í³ñïÁ£

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 152| v a r d a n

t o v m a s y a n

հինգ էսսե ՖրԱՆՍԻԱԿԱՆ ԽՃԱՆԿԱր շարքից | վարդան թովմասյան

ՓԱՌԱտոՆը Ես արթնացա ջութակի բարձր նվագից եւ բացեցի դուռը: Քնաթաթախ՝ թվաց, թե հրեշտակ է ինձ այցելել եւ դռան մոտ ջութակ է նվագում, ավելի ճիշտ դա գեղեցիկ աղջիկ էր: -Կներեք, - ասաց աղջիկը, - ես ձեզ արթնացրի, հիմա կհեռանամ:

Իջա արվեստանոց: Այնտեղ նույն գեղեցկուհին ջութակ է նվագում: Ես դուրս գա՞մ` հարցնում է նա: Պատասխանեցի, որ եթե պետք լինի, ես ինքս քեզ դուրս կհրավիրեմ, իսկ մինչ այդ կանեմ քո դիմանկարը: Արեցի, շատ հետաքրքիր ստացվեց: Ասես իշխանուհի լիներ եւ անունն էլ նունպես իշխանուհու է` Օլգա: Ազնվականուհի է, մտածեցի: -Խնդրում եմ, ցույց տվեք ձեր ձեռքը:

t o v m a s y a n

-մի գնացեք, - ուզում էի ասել Հրեշտակին, եւ լիովին արթնացա ու հասկացա, որ սկսվել է LA PREE փառատոնը:

Ալեքսանդրի “շան սիրտը” օպերան ըստ Բուլգակովի արդեն բեմադրել են Ամստերդամում եւ Լոնդոնի ազգային օպերային թատրոնում: Այժմ պատրաստում են La Scala-ում: Ապշեցուցիչ երաժիշտ է Ժակ Ֆերնանդիսը: Օրը երեք համերգ էր տալիս եւ միշտ լավ: շատ երաժշտական մարդ է Կարոլինը` Լեհաստանից: Եկել է հմայիչ դստեր եւ ողջ ազգուտակի հետ: Նվագում է մինչ ուժասպառվելը: Դա է նրա հաջողության գաղտնիքը: Հանրահայտ երաժիշտ Դոմինիկը երեկոյան հանպատրաստից համերգ է տալիս Կապիտուլիեր դահլիճում է: Հնչում է Ստրադիվարիուսի թավջութակը: Լուսարձակը լուսավորում է դեմքն ու նոտաները: Ակուստիկան ցնցող է, համերգը մոտենում է ավարտին: Պատվո լեգիոնի շքանշանակիրը որոշում է վերջին համարը նվիրել ինձ: Իմ արտիստական անունը Վարտան է: Նվագում է, ողջագուրվում ենք: Հաջորդ օրը ինձ ոչ ոք չի ուզում բարեւել: մեկ օր անց փառատոնն ավարտվում է:

| 153| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

տեսնում եմ, ինչ մղձավանջ է. մատները կարճ, ձեռքը չի զիջում կապիկի թաթին: Այդ ինչպե՞ս: Դե, ինչ ասես լինում է: Ծանոթանում եմ՝ այժմ արդեն իմ լավ ընկերոջ Ալեքսանդր Ռասկատովի հետ: Խոշորագույն կոմպոզիտոր է: Բայց ես նրան չեմ նախանձում: մենակ նախանձում եմ նրա անուն-ազգանունին: Բավ չէ Ալեքսանդր, այն էլ՝ որոտնդոստ: Նա համեստ ու չափազանց նուրբ մարդ է, սակայն երբ նստում է դաշնամուրի առջեւ, ամպրոպ ու կայծակ է որոտում: ընկերուհին էլ իր նման պերճաշուք՝ Ելենան, շատ տաղանդավոր է թե կյանքում թե արվեստում:

վ ա ր դ ա ն

-Դե պետք է:

v a r d a n

-Իսկ ինչո՞ւ, - հարցնում է նա:

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 154| v a r d a n

t o v m a s y a n

Առավոտյան ելնում ենք` պատուհանիս մոտ սկյուռիկ է: Երեւում են աբբայության ճերմակ կառույցները: 9-ից 12-րդ դարերի շինություն է: ոճը` “սիստերսիեն”: Կլանում եւ շատ լույս է բաշխում: Իջնում եմ: Հանդիպում եմ Գաբրիելին եւ Վալերիին՝ մանկան հետ: Համեստ, շատ հաճելի մարդիկ: Գաբրիելը` գրող է: Խոսում ենք դեսից-դենից: ուզում եմ գնալ, բայց առաջարկում են տեսնել իրենց տանգո պարելը: Վալերին իր մանուկ Ռոմանին դնում է գորգին, հագնում ոսկեզօծ շատ բարձրակրունկ կոշիկները: Գաբրիելը միացնում է երաժշտությունը, մեծ բանիմացությամբ պարում է, բայց ընդհանուր առմամբ վատ: Գնում եմ երկար միջանցքներով չղջիկների ուղեկցությամբ: Զննում եմ արվեստանոցս, պատուհանիցս այնկողմ փոքրիկ եկեղեցի է, ավելի հեռու անտառ եւ մի քանի ձիեր: Սկսվում է ռեզիդանսը` այն, ինչի համար եկել եմ: Աշխատում եմ՝ պատահում է օրը տասը ժամ: Ինձ հետ արդեն հաշվի են նստում: մի անգամ ինձ ներկայացրին որպես “grand peintre”, այսինքն տառացիորեն “մեծ նկարիչ”:

v a r d a n

Ֆրանսիացիները լուռ կուլ տվեցին դիտողությունս: մեկ տարի անց, երբ ես երկրորդ ժամկետի համար դիմում տվեցի, ինձ հիշեցրին ելույթս: Իսկ մինչ այդ ինձ սպասում էր ընթրիքը նորեկի համար: Այդ՝ ես եմ: Հավաքվեցինք խոհանոցում: Ձախից` Ֆրանսուզը, գրող: Ես ասում եմ նրան, որ հայուհու է նման: Նա թե` “Բոլորովին”: Հետո պարզվում է, որ ինչ-որ մեկն իր ցեղից Կոնստանդնուպոլսից է: Այնպես որ, ամեն ինչ կարող է պատահել: Ժան-Կլոդի հետ երաժշտությունից ենք խոսում: Խոսակցությունն օդում կախ է մնում: Ֆաբիենն է զրույցը վարում` նա է երեկոյի ֆավորիտը: Ահմեդը զարմանում է, որ ես միանգամայն ճիշտ եմ արտասանում իր անունը: Կուշտ խոսում ենք, խմում, ապա գնում քնելու:

| 155| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

-Սա, իհարկե, աշխարհի վերջը չէ, բայց փորձին նման է, - այդ առթիվ արտահայտեցի դժգոհությունս:

վ ա ր դ ա ն

ուռա՜, ես ABBAYEE DE LA PREE-ի ռեզիդենտն եմ: Առայժ մի տարով: տնօրինուհին ինձ իմ խուց-արվեստանոցն է ուղեկցում: Դիմում եմ նրան ինչպես հարկն է: “Ես մադամ չեմ, այլ Ագնեսը”, - ասում է նա: Այդպես ծանոթացա եւ ընկերացա բարետես, բայց եւ հստակ իր գործն իմացող կնոջ հետ: Իսկ մինչ այդ, գնացքը մեզ հասցրեց Իսսուդան տարօրինակ անվամբ քաղաքը: Հետո եւս մի 15 կիլոմետր մեքենայով: Abbaye գնացողներն օգտվում են այդ մեքեանայից, եթե չունեն իրենցը: 15 կիլոմետր դաշտեր, անտառ, գետակ, կամուրջ: Արդեն մթնում էր: Սարսափելի տեղատարափ սկսվեց: ուժեղ քամին շուռ էր տվել վիթխարի ծառերը սիրունատես մի կառույցի շուրջ, որն սկսզբում այդպիսինը չթվաց սկսված փոթորկի պատճառով:

t o v m a s y a n

ԱԲԲԱյուԹյուՆը

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 156| v a r d a n

t o v m a s y a n

ՓԱրԻԶը Կիսաճամփին իմ այս կյանքի նախընթաց հայտնվեցի՝ ոչ անտառում մթամած... այլ Փարիզում: Զարմանալիորեն փոքր, հարմարվետ հյուրանոց: տասնհինգ րոպեին դուրս եկա ու սկսեցի փողոցներով քայլել: Գնում էի մեծ քայլերով, առանց փորձելու ինչ-որ բան տեսնել, հասկանալ, առեղծվածային քաղաքի քողը բանալու առանձնակի հույսի: Եվ, իհարկե, ինչու չէ, մեկեն իմ մասին ազդարարելու: Ավելի ու ավելի հեռու, տնից տուն, թաղամասից թաղամաս: մոտիվը սկսվեց կրկնվել: Իսկ ուր է ամենակարեւորը: Եվ

հակադրությո՞ւն է ներկայացնում: Հիացմունքի մեջ նետվում եմ առաջ: Գնում եմ` գնացինք: Խառնվել եմ ամբոխին: Իներցիայով՝ ավելի մոտ: Ահա, ես ցատկեցի շարժասանդուխքի աստիճանին: Բարձրանում ենք: Բարձրացանք ամենավեր: Կենտրոնի կտուրին եմ: մոտեցա եզրին: Այստեղ պետք է շունչը պահել եւ պարզապես լռել: շնչահատ եմ լինում: Արքայական պարգեւ` տեսնում եմ ողջ վիթխարի Փարիզն ասես ափիս մեջ, մայրամուտի շողերի ներքո: Ներքեւում դեռ շարոնակվում են բալագանային ներկայացումները: Հեռվում մթին է տալիս Էյֆելյան աշտարակը: Կենտրոնում արեւի վերջին շողերը լուսավորում են Նոտր Դամը: շողշողում է ոսկեզօծ ուրվագիծը: Դա Սակրե Կյորն է: ողջ քաղաքով անցնում է մթին մի միջանցք` Դա Սենան է: տեղեկացված լինելը լավ է: Փարիզը` մեծագույն պատմական ճշմարտություն է: Ասում են, մեկ անգամ տեսնելը ավելի լավ է, քան… մնացածը դուք գիտեք` մտածեցի ես ու արագ վերադարձա հյուրանոց:

v a r d a n

դուրս: միայն թե փոքր ինչ մշակված է եւ ներկված: շրջապատող միջակության հետ

| 157| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

չտեսնված չափերի մի քերթած կենդանու: ”Աղիքներն” ու բոլոր ներքին օրգանները՝

վ ա ր դ ա ն

Դա Բոբուրն է: Հանրահայտ Բոբուրը` Պոմպիդուի կենտրոնը: Հիշեցնում է վիթխարի՝

t o v m a s y a n

վերջապես, ոնց որ գլխիդ խփեն: Ես միանգամից ճանաչեցի՝ սա ինչ-որ ցնցող բան է:

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 158| v a r d a n

t o v m a s y a n

ՎԱրԴԱՆը Ես եկա “Սիտե դեզ Ար”: Առավոտյան զանգում եմ Վարդանին:

-Ինչպե՞ս հասնեմ: -Կգաս մինչեւ Կոնկորդ մետրո, կվերցնես մինչեւ կանգառը տասներկուերորդ գիծը, կիջնես ծառուղիով, աջից սպիտակ պատկերասրահ կտեսնես: Հասա… Այո, իսկապես սպիտակ է: Հսկայական ցուցասրահ: Վարդանը սեղանի մոտ իրեն է ցույց տալիս: -Այս ամենը քո՞նն է: -Այո, ես եմ տերը: Իվետն է գնել:

t o v m a s y a n

-Բարեւ, շատ ուրախ եմ: Ցուցասրահ ունեմ: -ո՞նց թե ցուցասրահ: -Հա, նստի ու արի:

-Ինչ անեմ, - հարցնում եմ ես: Ֆերրերն էր եկել, դիմացի բանկի տերը: Նրան քո նկարները դուր էին եկել: Վարդանը վերցրեց մի սպիտակ թուղթ, ներքեւում ստորագրեց ու դուրս եկավ: մտավ դիմացի բանկը: Եկավ 20 րոպեից: Ձեռքին վիթխարի գումարի մի չեկ: ԽՆջույք ենք անում: Անցավ մեկ տարի: Ես դարձյալ Փարզում եմ: Զբաղված եմ: Կազմակերպում եմ հերթական ցուցահանդեսս: Այսօր հանդիպում եմ Վարդանին Վիլլաժ շվիսում: Հանդիպեցինք անկյունի ցուցասրահում: Գնացինք Բեյզեր ընտանիքի պատկերասրահը: Պատրիկ Բեյզերը դիմավորում է մեզ: -Ի՞նչն է ձեզ բերել: Ցույց ենք տալիս նկարը, ասում՝ գինը… Ես համաձայն եմ, բայց դա ավելի թանկ արժե: -Պետք չէ, - ասում է Վարդանը, - նրան փողը պետք է ոչ թե 20 րոպեից, այլ հենց հիմա: Պատրիկը չեկ դուրս գրեց` 7000 եվրո: Հետո նայեց իմ թղթապանակին: -Իսկ դա ի՞նչ է: -Ցույց տուր, - ասաց Վարդանը: Ցույց եմ տալիս նկարներս: -Իսկ դա՞ ինչ արժե: Ասում եմ` Վարդանը թարգմանում է: Կանխիկ չկա: Պատրիկը հագնում է վերարկուն, գնում է բանկից փող ստանալու: Համբերատար սպասում ենք: Եկավ, ինձ երկարեց փողը: Հաշվում եմ` ավելի շատ է, քան ասել էի: Վադանը հասցրեց ֆշշացնել “լռի” - ես էդպես եմ թարգմանել: ուրախ-զվարթ գնում ենք Ելիսեյան դաշտեր: Խմում ենք “Լեվ” գարեջուրը…

| 159| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

Արդյունքում մեծ ցուցահանդես արեցինք: Լիքը ժողովուրդ էր, վեց նկար վաճառեցի: Լավ է: Լիարժեք հաջողություն: Հարկ է բանկ գնալ: Գնում ենք: Բանկում ինչ-որ բան այն չէ՝ փող չկա: Սկսվեցին անդուր բաները: մի կերպ ինչ-որ բան կրճոնեցին: Իվետը օգնեց: Հաջորդ տարի նորից ցուցահանդես: Ավաղ, ոչինչ չվաճառեցի:

վ ա ր դ ա ն

-Ցուցահանդես անելո՞ւ ենք: -Դե, կարծես թե ողջը զբաղեցրած է:

v a r d a n

Զրուցեցինք:

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 160| v a r d a n

t o v m a s y a n

ԱրշԱԿը

-Վիթխարի հաջողություն, - ասաց Արշակը: Կողքին պրոֆեսիոնալ սեւամորթ սաքսոֆոնիստը շատ ավելի քիչ է վերցնում` հավանաբար, գործն այնպես չի կազմակերպել: Ես հաճախ էի հանդիպում Արշակին: Խոհեմագույն եւ մտքերով լեցուն մի մարդ՝ առ ոչինչ սպասելիս: շատ հազվագյուտ տեսակ:

v a r d a n

| 161| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

Արշակը սրաթափանց հայացք ունի: Նա ամեն ինչ տեսնում է: Խոսում է, հանց սուսերամարտի: Սուսերամարտում է հանց Պորտոսը: Նա պատմում է եռանկյունների հղացքի մասին, Գյուրջիեւի եւ վաղ հեռացած մեր ընկերոջ՝ Վիգենի մասին: որոշեց վճարել: տասը րոպե քչփորում էր, ինչ-որ բան փնտրում: Երիտասարդ մի գերմանացի բարձրացնում է այն ամենը, ինչ նա վայր է գցել: Գնում ենք Փարիզով ճեմելու: Արշակը ոշադրութունս հրավիրում: Նստած է մի կին: Նվագում ինչ-որ մի գործիքի վրա՝ մի նոտա ընամենը: Բայց ինչ հաջողություն: Կարեւորը` մատուցելն է: Իրոք, փոքրիկ կամարի տակ նստած էր մի թուխ սովորական պառվուկ, ասես մեր գյուղերից, եւ նվագում էր մի հորիզոնական գործիքի վրա: Քամանչայի պես էր այդ գործիքն օգտագործում: Աղեղի փոխարեն` ճիպոտ: Եվ “սղոցում է”: ընդամենը մի նոտա: Բայց հիմա կարեւորի մասի` նա բազմաբղետ հանդերձանքներով էր, աջից տեղավորվել էր ժապավենով շատ գեղեցիկ մի կատու ու մի շուն, որը ժամանակ առ ժամանակ հաչում էր հետաքրքրասեր անցորդների վրա:

վ ա ր դ ա ն

-Գնանք սուրճ խմենք:

t o v m a s y a n

Ես սպասում էի Արշակին Պոմպիդու կենտրոնի մոտ: Նա այստեղ աշխատում էր եւ մոտիկ է ապրում: Սպասում էի նրան տինգելիի քանդակներով շատրվանի կողքին, փոքրիկ հրապարակի մոտ: Երբ ես հերթական անգամ շրջվեցի, մեջտեղում կանգնած էր այն, ինչը նախկինում եւ հիմա կոչվում է Արշակ: Ավելի ճիշտ` համարյա Արշակի կեսը: Այնպիսի տպավորություն էր, որ ինչ-որ ասպետ սրի վարպետ հարվածով հատել էր նրա մի մասը: մոտեցա նրան, ողջունեցինք իրար, ու հասկացա, որ ճշմարտությունից հեռու չեմ: Թոքի կեսը հեռացրել էին: Գումարած ծերությունը:

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 162| v a r d a n

t o v m a s y a n

After a long quest and numerous researches, my preferences became evident, and I created my own model. In this creative course, I try to keep everything with me: Fra Angelico’s subtle art, Mantegna’s rabbit, Mondrian’s squares, etc. Hence, this legacy has helped me to elaborate my style and my way. I would like to add to this the words of Niels Bohr, the great Danish scientist: “If ideas are not crazy and absurd enough, they don’t have a chance to be true”.

| vartan | december 2008 |

t o v m a s y a n v a r d a n

Indeed, every work is a whole, but it subsists also as a link in the huge process of development and transformation of art. Thus, Poussin’s The Rape of the Sabine Women is but a link of a thousand-year-old aesthetic chain.

| 163| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

y artistic credo is an open and frontal painting. I don’t hide behind my forms. On the contrary, I want to show to the art lover how form emerges and develops, while associating him with this creative act. I would like to make him comprehend the initiation and ending of the created work.

վ ա ր դ ա ն

Before, they used to say that I am too modern, now they say that what I do is outdated... One should listen to it, but as to taking it seriously... / Vartan, 2006 /

believed in what he was doing, believed in himself... he had the faith of a child, he believed the believer, like Sancho, and made believe the hesitant...

What was that captivated most those who loved his art? Brush strokes? The line? His typical VARTANesque energy? The tragic pressure? The nakedness of every leaving and objective form? His believe was not in the expressive deformation of nature. Deformations didn’t hinder in the least to achieve the emotional figurativeness he strived for.

v a r d a n

t o v m a s y a n

He was excellent company, clever, decisive, imposing, sensitive..., without men like this, the world would be boring, monotonous, and two-dimensional.

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 164|

When making this album, our main objective was to present to the general public Vardan’s little known works and those that have rarely appeared in the annals of Armenia’s cultural field; since the beginning of 1970s up to December 2012. Both the catalogue and the exhibition are dedicated to the 65th anniversary of Vardan Tovmasyan, representing his entire artistic journey (data and the majority of paintings are from private collections). The initiators have done their best to represent as much as possible the artist Vardan Tovmasyan –VARTAN. The organizers (family and Leo 52 art gallery) are grateful to all those who helped in making the catalogue and the exhibition.

| tatul arakian | july 2013 |

DON QuIxOTE IN SANcHO’S BODY: The forms of freedom in Vardan Tovmasyan’s artwork

THE

In modern art that subject was accordingly being established through the liberating movement of painting towards image, where the elements produced as a result of a gesture (texture, brush stroke, outline, dot etc.) shook off the yoke of serving the regimes of composition and rhythm, volume and space, light and shadow and became autonomous players. And it is not accidental that freedom as a subject is most fully posed especially in those movements that depended upon the unconscious gesture (dadaism, surrealism, abstract expressionism). The most remarkable figures of these movements solved the contradiction between Don Quixote’s ideological insanity and Sancho’s common-sensicality through an imaginary duet dance, kind of tango extending it onto their whole life. The imaginary tango that these giants of modern art- from Giacometti to Salvador Dali and even Jackson Pollock—danced alone all their lives was the basis of their influence on Vardan Tovmasyan. This includes not only and not so much (perhaps with the exception of Picasso) the means of expression, language and signature that he borrowed from these figures , as much as carrying them within himself where especially Dali’s figure, just as the heroes of cervantes, is an indivisible part of Tovmasyan’s gallery. What is it that unites these figures beyond aesthetics, at the level of social representations? How is it possible to unite the struggle for liberation aimed at saving the chivalrous codes inherited from the past, the struggle for beauty and elegant relations from the claws of newly emerging commerce with the unfeigned freedom that the very trade relations reveal? It is only possible if the adult behaves like a child, that is through construct in an eccentric figure. Eccentricity therefore is a strategy through which these artists bring together the idea of freedom and the experience of freedom. It is also the same eccentricity that unites them. The target of this strategic behavior is to confuse and to surprise the public, to dazzle and perplex it where the artist as a result gets to be perceived by the public as a magus, priest, wizard, clown, ventriloquist, clairvoyant, soothsayer; someone who is capable of hypnotizing the audience, conquering it and keep in the floor, while safeguarding it from everyday trouble and transporting it

v a r d a n

| 165| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

It is not in Vardan Tovmasyan’s work, nor in visual arts in general that an unfolding contradiction appears between the in flamed drawing ready to assault castles to liberate the mistress of one’s heart, or to take the field against the windmills on one hand, and vibrant texture that sees a noble dame in any cook and gives in to conformism on the other hand, but precisely in modernity itself. This contradiction had sprang from the proposition of the idea of freedom and the person that bears that idea as a subject, in many different stages of the process of posing that very question; stages that include its emergence and dissemination, acquisition and application.

վ ա ր դ ա ն

At the expressive level, for example, Vardan Tovmasyan’s drawing and facture were accommodated within those registers. If we extend the above-mentioned analogy of Don Quixote and Sancho onto these means of expression, we can certainly recognize the Sir Knight of the Sorrowful Figure in the drawing and presumably his loyal armor-carrier in the texture. The drawing occasionally cuts through the two-dimensional picture plane, the three-dimensional sculptural volume as well as the texture that forces the latter to recede by wrapping it up under its extensive and dense layers, and simultaneously acts on the registers of exaggeration and abstinence.

t o v m a s y a n

gallery of images created by Vardan Tovmasyan is full of figures that embody the deep aspirations, values and ideals cherished by the art is while determining the modalitys of being of his work. The most remarkable of these, recurring figures in the artist’s work is the image of Don Quixote and Sancho Panza. The obsessiveness of cervantes’ immortal heroes appears in two opposite registers; the first is the exaggeration, the second accordingly, the abstinence. Each foregrounds itself at the expense of pushing the other to the background. Both therewith are trying to restrain and counterbalance each other.

v a r d a n

t o v m a s y a n

to the spaces of game and free imagination. Affronting art and granting such privileges to the artist, the public, on its own behalf, seems to institutionalize the space of the former, on one hand, as a place of free expression, and on the other hand, the role of the latter as an individual producing and managing that freedom.

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 166|

As the producer and the manager of freedom Vardan had his stellar moment wherein he made Don Quixote dance with Sancho, a moment of identification with Picasso and Dali. That was only at the end of a privileged era granted to art in the Soviet union, where it was to serve toward scattering the ideological and political fields. His rebellion aimed at changing the status quo. Thus, the art that he was creating strove to liberate itself. When the powerful political cataclysm shook this status quo, it became necessity to reformulate his agenda... That reformulation skied in. At the level of expression this was conveyed through foregrounding the classical composition and subjecting the drawing and texture to its authority. The artist was constantly reconstructing the painterly surface, changing the palette every time while complex compositional solutions were followed by simpler ones, only to return to the starting point. The drawing and the texture that support the compositional and rhythmic structure of the picture in the meanwhile remain as sensitive and spontaneous as before. Vardan Tovmasyan remains Vardan Tovmasyan. But the application of a system of expression, even if it reinforces his reliance on art, it also reveals the violent questions outside of art. These touch upon problems that are connected to the place of art and the role of the artist in a world where that place and that individual are no longer considered privileged. The possibility to freely draw the content and expressive planes seems to have resulted in the loss of the message of freedom and its transmissive function, confronting the artist with the problem of overcoming art as aesthetics. But Vardan Tovmasyan did not take up this new challenge, remaining truthful to the conviction that this problem was no longer his own. As if transferred from within a deep siege are the thoughts resonating in his last interview, two weeks before his death where the artist confessed desperately... I’ve also personally been free in Soviet times. And the then testimony that “I am” was greater back then than nowadays. Today I’m so free that I can die freely. Today there is no testimony who I am. I simply don’t exist. Today it is possible not to exist here. Only Don Quixote who was finally overcome by Sancho could speak thus.

| nazareth karoyan | august 05, 2013 |

The most famous exhibition of the “centre” group was entitled “Happening” (Yerevan, 1982), where those new aesthetic principles fully expressed themselves. There were good reasons for Vartan Tovmasyan defining the aim of the exhibition as “new relations”, although it was in reality not a happening, but a theatrical performance. The novelty was that as a condition of artistic representation, the “looking body” (of the painter) was introduced, in the person of Picasso, Dali, etc., and the painting presented itself as a “tableau vivant”. In 2010 the “Yes!” exhibition took place (participants: Vartan Tovmasyan, Kamo Nigaryan, Vahan Rumelyan, Garik Karapetyan, Hamlet Hovsepyan and poet Vahan Vardanyan), with the motto: “is painting’s mission to edify the spirit? – yes!”. This exhibition tried again to unite different forms of art through scenic synthesis and also had some elements of “tableau vivant”. Between these two dates lie the development and the establishment of abstract expressionism in Armenia, in which Vartan Tovmasyan played a most important role. Vartan Tovmasyan saw abstractionism even or maybe particularly in classic art. The artist used to say that the abstract is difficult to apprehend for it is a very complex form, a system that is independent of the figure. Here he comes close to Louis Althusser who considered Leonardo cremonini (1925-2010), the neo-figurative painter, as an abstract painter. Althusser says: “cremonini is a painter of abstraction. Not an abstract painter, ‘painting’ an absent, pure possibility in a new form and matter, but a painter of the real abstract, [...] [he] thus ‘paints’ the history of men as a history marked, … by the abstraction of their sites, spaces, objects, i.e. ‘in the last instance ‘ by the real abstraction … : the relations which constitute their living conditions. (L. Althusser, cremonini, Painter of the Abstract). Abstraction is a relation, because relation is always abstract. “Figurative abstraction”: this is the first definition of his art. As we have seen, the “tableau vivant” was part of the concept in these two pivotal exhibitions and it was Vartan Tovmasyan’s contribution. contemporary painting is linked with the other segments of visual culture: theatre, photography, cinema, and it competes with those in its ability to register the instantaneous. Roland Barthes finds the bases of these aesthetics in the theatrical theory of Diderot and Brecht, and in the film theory of Eisenstein. In his essay “Diderot, Brecht, Eisenstein” he writes: “In order to tell a story, the painter has only an instant at his disposal, the

v a r d a n

| 167| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

The artists carrying out the transition – Vartan Tovmasyan, Vigen Tadevosyan, Kiki, Arman Grigoryan, etc., were not only eminent artists, but also individuals who brought artistic ideas. But they were bearing different “concepts”, and they have left distinct artistic ideas. In this light, the artistic principles of Vartan Tovmasyan or, in his words, the “concept”, are very important.

վ ա ր դ ա ն

The flag-bearer of this turning point was the “centre” group, founded by Vartan Tovmasyan and the poet Grigor Brutyan. Later on the group was joined by Kiki (Grigor Mikaelyan), Grigor Khachatryan, Martin Petrosyan, Armen Hajian and Kamo Nigaryan, among others. This is what Vartan Tovmasyan says about that: “My objective was the introduction of expressive abstractionism, the transition from cubism to abstractionism and to free art, in general”. Vartan Tovmasyan was one of the leaders implementing that transition.

t o v m a s y a n

he second half of the 1970s was an important turning point for contemporary art in Armenia: Armenian modernism moved to the next stage. If the paradigm for the first stage was to resemble nature (human nature, etc.), in this stage the artist was oriented towards the spiritual, the subjective and, using the material and the objective – canvas, paint, etc. – he tried to represent the individual’s inner dimension in particular. He tried to reveal the essence of the subject in its purity and intensity, throwing away all that doesn’t concern it. This transition can be described as a renunciation of resemblance with nature, and can be defined as abstractionism in its broadest sense.

v a r d a n

t o v m a s y a n

instant he is going to immobilize on the canvas, and he must thus choose it well, assuring it in advance of the greatest possible yield of meaning and pleasure. Necessarily total, this instant will be artificial (unreal; this is not a realist art), a hieroglyph in which can be read at a single glance the present, the past and the future; that is, the historical meaning of the represented action. This crucial instant, totally concrete and totally abstract...”

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 168|

“[...] The tableau (pictorial, theatrical, literary) is a pure cut-out segment with clearly defined edges, irreversible and incorruptible; everything that surrounds it is banished into nothingness, remains unnamed, while everything that it admits within its field is promoted into essence, into light, into view. Such demiurgic discrimination implies high quality of thought: the tableau is intellectual, it has something to say (something moral, social) but it also says that it knows how this must be done; … moving and conscious of the channels of emotion.” These definitions of Roland Barthes relate also to Vartan Tovamsyan’s art, which is at the same time emotional and intellectual, conscious. In art, the image appears to the eyes either natural or imaginary (real and ideal). But the practice of photography, film or painter’s studio merges those two. It is not natural (not real), but it is studio painting, on the one hand it is not the real world, but it is not imaginary, it is a third direction. In the paintings of Vartan Tovmasyan we see his studio, the circus, the theater, the concert hall, i.e. he prefers the space of the studio, where his multi-figured pictorial staging is made possible. For Vartan Tovmasyan the “conscious artist” was one of the most important concepts. “It’s about being conscious or unconscious. I mean, in one case the painter is conscious of what he is doing and what he shall do, the plans and objectives are fixed... the conscious art constantly nurtures itself, transforms and develops”. Only conscience is able to understand the meaning of images and their significance for man here and now, in the concrete reality of the present. The avantgarde contributed to the liberation of man’s unconscious, but it is only through interaction with the conscious – classic art— that the unconscious (i.e. the avant-garde) can overcome its destructive nature and appear to us with its positive aspects. Let us recall the motto of the “Yes!” exhibition: “is painting’s mission to edify the spirit?—yes!” Vartan Tovmasyan defines his art as painting based on the classic. High modern art for him was exactly that: painting based on the classic. He used to say: “This was specific to Pablo Picasso. As soon as he was exhausted, he began to paint in the classic form. He received impulses again from the classic and created a whole period. ... The theme would mature, consume itself, the man would get bored, return again to the classic, and then would enter a new period. You have to go back to the classic, fill in with that truth, in order to be able to continue painting”. In the 1920s, European modernist painting began to look for a new artistic language, which would be based on the classical heritage. The urge to find a firm basis for the art was felt by Severini in Italy, Karl Hofer in Germany, and Derain in France, who together with Matisse and Vlaminck returned to the classical painting in those years. Apart from Picasso, one could also remember chagall and others. Vartan Tovmasyan’s art joins the impetus of those artists, i.e. the avant-garde on the basis of the classical, and he has taken a lot in his art from them. In contemporary painting, skill is not considered as a criterion for a “good” work anymore, and the criterion of “school” has become obsolete. Many different artists unite, because they are neighbors in time and space, while developing their own individual pictorial language. “Nowadays the artist is alone; there are no schools, no “isms”. You cannot say something, follow something and carry your friends with you. The most essential thing is only your concept, the way you have chosen for yourself. It is important that everything is authorial. And that is a very difficult

Vartan Tovmasyan’s style is often tense, sometimes gloomy, angry. Sometimes, especially in his portraits, he resorts to the grotesque or irony. chaos, abruptness may express in Vartan Tovmasyan’s art the conditions of human existence, as man is potentially a chaotic organic being. Vartan Tovmasyan used to work in a wet cellar with a rotten floor, which heavily affected his health. He understood well the meaning of “conditions of human existence”. But the approach is completely different in his evangelical subjects. christ is presented lightly, the drawing is flowing, and the mood is bright and wistful. He is the origin of harmony and purity in the universal chaos. And this, to me, is the integral meaning of his whole life and work.

| vardan jaloyan | july 29, 2013 |

v a r d a n

His paintings remind of quickly drawn sketches; he didn’t make corrections in his paintings, the figures are conditional, devoid of facial features, without names. Vartan Tovmasyan’s drawings are a peculiar stenography, where the line has the meaning of a sign. Scarifying the accuracy, he achieves a perfect liberty between the line and the stroke of brush, which confers to his paintings an artistic truth. The painter shows high skillfulness in the choice of the subject, in the representation of the model in space with generalized forms, in the line organizing the composition, in the expressive means of color.

| 169| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

V. Tovmasyan prefers multi-figure compositions, but ones in which the accent is put on the relations, be they dramatic or, on the contrary, balanced. It is worth reiterating: Vartan Tovmasyan also paints the history of men as a history marked by the abstraction of their sites, spaces, objects, i.e. ‘in the last instance’ by the real abstraction; relations that form their vital conditions.

վ ա ր դ ա ն

The personalist painter is a dialectical painter; he is devoted to the classical heritage, but his art is the explosion, he thinks abstractly, but paints figuratively, his ideal is harmony, but his theme is the tumult. It’s a refracted subject that has made of his soul and his art a site of inner struggle. The personalist painter has his symbols and his characters to express his world-view. In the case of Vartan Tovmasyan those can be bohemian characters: the painter and his model, dancers, orchestra, Don Quixote, a circus – funambulists and acrobats, those who express the imbalanced nature of existence, whose life is casual in nature.

t o v m a s y a n

thing. You have to decide by yourself everything... You decide by yourself through and through the compositions, the luminous effects, the color notions and matches. It is a terribly heavy burden for the painter”. It means that the contemporary painter can have only one philosophy – personalism.

rom now on, only Vartan’s works can reply to the lines that I write about him, or challenge the ideas expressed about him and his art.

Vartan’s enigma is multilayered, contradictory. It consists of question marks that are highly topical, such as existence, creativity, life.

v a r d a n

t o v m a s y a n

Probably only Vartan, with his deep knowledge of cultures, could consider the Antique Art and the European heritage as the only and decisive reference point for the development of the art, having at the same time for an object the modernism and the new.

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 170|

Vartan’s work, based on this belief, is a system of a radical and comprehensive reevaluation of art, a system achieving an absolute precision. But a system that has the ability to explode its own formal pattern. It is possible also that we –who consider art within the definitions of classical and modernist – do not notice the unknown space of which Vartan’s work became a part.

| ara haytayan | july 2013 |

v a r d a n

| 171| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| hovhannes manoukian | ambassador extraordinary and plenipotentiary of armenia |

վ ա ր դ ա ն

Daring destruction of forms, and at the same time accurate and pronounced presentation of the essence of a phenomenon that originates from the continuous analysis of the past’s legacy and of the present. The painter-sculptor Tovmasyan, considering the painting as an exact science, continuously exploring and finding new means of expression, has left a legacy where there is no hour or time, only eternal movement, a call to perceive life in a new way.

t o v m a s y a n

rmenian avant-garde artist, who believed that the painting is called upon to edify the spirit, to make the man perfect. One could say that with his works, with his peculiar artistic character and his beliefs, he had a great contribution in creating an environment for free art in Armenia. By their stylistic originality, marked and bright expressionism, his multi-genre works are inimitable and deep, real and fantastic.

v a r d a n

t o v m a s y a n

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 172|

was a stranger. He approached and I saw in front of me someone standing firmly on the ground, like sailors do. The crookedness of his back also seemed to be one of a sailor. He stopped – I stopped. We are face to face. I am looking for the clarity of the gaze – and I don’t see it. Nor could I say that he was looking around with wandering eyes. Hence, he has directed the main part of his attention inside. And he speaks slightly squinting his eyes, and benching the head. He said he was a sculptor and wanted to make my portrait sculpture. Thus, this suspect became much more suspect. Especially that with all his essence – from clothes to the manner of standing – his was an anti-artist. He didn’t look ingenious enough. On the contrary, it seemed he was thoughtful and anxious. All this couldn’t leave one indifferent and not arouse interest. Some time later, I understood that he was continuously like that, at least in appearance. I said I was ready to accept his offer. He was young, and I was young. If I was the one needing some help, I think he would help me. I don’t remember quite well, I think he asked also a photo of me. I posed for him a few times. Some time passed and one day he presented me my portrait sculpture. There was no hint of satisfaction of a man who had successfully finished his job, although the sculpture was very good, at least I had that impression. After that, when we met incidentally, we would just say hello, and I knew that my portrait was in his studio. And then we didn’t meet for a long time. And once, we met unexpectedly at the airport flying from Yerevan to Paris. He said he was doing quite well. I tried to find on his face, in his behaviour, the self-confident expression of a man who “is doing quite well”. There was none, he was the same as always. One day I learned that there are people abroad who appreciate his art and he travels a lot. And one day I learned he had passed away. I was astonished… And I was sad, very sad… I remember with love the day when we met in the street for the first time. It’s good that we made friends on the occasion of his sculpture. I love that sculpture of me. And his memory is dear to me.

| tigran mansuryan | august 2013 |

v a r d a n

|dominique de williencourt | composer and cellist|august 2013 |

| 173| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

I remember my friend’s happiness, joyful and tragic at the same time. We could laugh but we could also hold silence…

վ ա ր դ ա ն

…he would come to listen to my cello concerts. When I played my Ejmiatsin and Mount Ararat pieces he would rather speak of heart than notes and we would have numerous common points of contact/communication.

t o v m a s y a n

ardan Tovmasyan was not only a great artist but also a man of big heart and big passion. ...we have repeatedly hosted him in La Prée Abbey situated in the center of France. In this idyllic place handed over to the disposition of the creators Vardan was sublimating his art. Whenever we visited him at the studio we would always find him in the search of himself and the others. With a coal and a brush he would ‘scribble’ anyone that wanted to have a portrait from him. He would just gift it, give it...

v a r d a n

t o v m a s y a n

1970s, one of the breaches of soviet information barrier in the field of art was the criticism of “bourgeois decadent art” from the position of socialist realism, which we interpreted like praise. The other one was the factor of freedom tendencies coming from the 60ies that we – the modernist latecomers, gathered unintentionally around Vardan Tovmasyan, although there were other authorities amidst us.

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 174|

The “black square” founded by Vardan was an influential platform for appreciation and encouragement of artists and events going on in the area of art, for analysis and very often derision and reprobation. The main gathering place was “Kaziryok”, and during non-summer season “ponchikanots” that we had named “winter palace”. There were group visits to our or other painter’s studios or, like Armen Vshtuni called himself, the “main person of Yerevan”. To the everyday question “what’s new” Vardan used to answer with a severity able to confer responsibility: you should be the one creating novelty. The name “black square”, which as a result of a cruel selection became “nuclear centre”, was related with the wonderful catalogue “Suprematism” that we had all acquired at that time. The manifestations of modernism in Armenian art were under the powerful shadow of socialist realism and could not be formulated, presented as such. Even when opening the Museum of Modern Art, Henrik Igityan had to expose a bust of Lenin in order to confuse the communists present at the inauguration. Vardan had come to unite the belated representatives of Armenian modernism, to formulate, to represent, to summarize, to give shape and definition and to close with them the curtain bearing the sign “Modernism in Armenia” and hand on the baton to postmodernists that had already took it away and were claiming an arena.

| grigor khachatryan | august 2013 |

The beginning was promising. Vardan Tovmasyan showed himself as a bright and interesting sculptor, people talked of him. But all of a sudden, probably thinking that it was temporary, he left behind the sculpture and switched to the painting and graphic arts. Having surprised everybody with this change of the visual language, having started to work with other means, Vardan appeared again closely connected with his main artistic target, which was to penetrate unfathomable depths of human individuality. Being one of our few intellectual creators, he easily switched from the transmission of states specific to sculpture to event-based pictorial works made on Whatman papers, filled with plot mainspring or plot motivation. His multi-figured, multi-pass compositions bear the same substantial and emotional load. With his strong hands of a sculptor Vardan Tovmasyan covers the sheets with his compositions, at a brisk pace, without pausing for breath, with precise, like cutting, dashes of the hand. Every stroke, flowing into the whole composition, makes the plot, with all its characters and its environments, to breathe and to shake, makes it living and pulsating, irrespective of the subject: be it the cycles “In the painter’s studio”, “Musicians”, “Jazz”, “Riders” or “Bullfight” or the evangelical cycles, and so on. In all his paintings there is always a living chaos present: in the gathering of people, of horses, some recognizable fragments of objects, landscape inclusions with their thunderstorms and winds – all this flashes before the eyes in some optimistic impetus. Vardan Tovmasyan’s crowded compositions echo with multiple voices. Each image has a pronounced intonational gesticulation. The viewer witnesses the birth of stories and acting characters through the organic, uneven, determined language of his strong, precise lines and silhouettes, filled with patches of watercolor, gouache, tempera, creating what is happening on the sheets where everything is electrified with creative energy.

v a r d a n

| 175| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

using expressive sculptural means, Vardan Tovmasyan increases wrinkles on their faces, renders overwhelming experiences in their eyes. Faces of his characters become bumpy, moving, as from emotional splashes running in their souls. The rendering of this painful emotional rebellion had to be made visible, tangible, which led to some exaggeration of features, without coming up to grotesque. Everything was kept on the edge, beyond which begins an inadmissible hypertrophy of character. His sculptural portraits of favorite heroes embodied the state of tense perception of life and courageous overcoming of creative sufferings.

վ ա ր դ ա ն

Before becoming a famous painter and graphic artist, Vartan Tovmasyan started as a sculptor who decided to devote his work to the comprehension and transmission of his understanding of geniuses whom he admired like any young painter who feels he has an apparent ability. A key theme for the novice sculptor became portraits of his favorite heroes of the 20th century - Picasso, Dali, Stravinsky, irreconcilable, conflictual, suffering and winning. Through their portrait images, Vardan Tovmasyan sought to express their creative impulses - in the “impulses” of their flesh. With his sensitive and strong fingers of a sculptor he tried to extract that sensation from the heavy stone with its primitive roughness, from the stubborn bronze or the versatile clay.

t o v m a s y a n

artan Tovmasyan’s life was cut short so abruptly that the necessity to recapitulate seems strange and incongruous, and makes thoughts and feelings to resist and not agree with the accomplished fact. The brightness of his artistic individuality didn’t accord with his modest character, with the hopeless disorderliness of his way of life. conditions of comfort and convenience were not the meaning of his existence. His continuous mood for art didn’t leave room for care about his studio with its rotten floor, its dampness and darkness which always reined in that semi-basement room. But all his creative work has a number of features that are associated with his talent and his ability to fill his works with exciting and unknown feelings.

t o v m a s y a n v a r d a n վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 176|

վարդան թովմասյան | ալեքսանդր մանթաշով թբիլիսիի սուրբ էջմիածին եկեղեցու բակ | 2010

The artist paints as if he himself sometimes does not agree with the emerging images, but at the same time he argues convincingly that they really exist, and it is not his choice - it is the arsenal of life that surrounds him in his “wanderings” on this strange, unfathomable life, whose clashes flare before his eyes, and let his imagination run wild. And Vardan responds to this maelstrom. But the dramatic energy of his sheets always looks incomplete, since for each subject the artist had many unpredictable developments, and this is where Vartan saw the meaning of life. It gets up in his sheets before us sometimes storming and anxious, sometimes sincerely and tender,

| marina stepanyan | august 2013 |

v a r d a n

| 177| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

He dreamed of having his own stone quarry. But Vardan has left us painting and graphic art full of exciting life.

վ ա ր դ ա ն

Vardan Tovmasyan dreamed of returning to sculpture. In his studio there were the sculptures of his idols. The artist didn’t shut himself off from their spiritual influence, but he “removed” that pressure, returning again and again to their images, but now in the form of sharp graphic versions. And isn’t exactly this that caused him to discover recently the genre of friendly caricature, which is so close to the art of sculpture? Subtly-ironic, witty, noble portrait-caricatures of friends, colleagues, acquaintances, celebrities strike with their sculpturally embossed features, sometimes sketched with a few strong dashes of the hand, longing for sculptural instruments.

t o v m a s y a n

sometimes joyful and heartwarming...

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 178| v a r d a n

t o v m a s y a n

five esseys from FRENcH MOSAIc series | VARDAN TOVMASYAN

THE FESTIVAL I woke up from the loud music of a violin and opened the door. Half-asleep, it seemed to me that an angel visited me and plays at the door; or rather this was a beautiful girl. - Excuse me, - she said - I woke you up, I’ll go right away.

- Just because. And what I see: what a nightmare. Short fingers, a hand like that of a monkey. How come? Well, anything can happen. I meet the person who was to become best friend, Alexander Raskatov. Tremendous composer. But I do not envy him. I envy only his surname and family name. Not only Alexander, but also Thunderous. He’s a modest and a very refined person, but when sitting at the piano, he breaths fire and fury. His girlfriend is also a match for him: elegant Elena, who is very, very talented both in life and in art. Alexander’s opera “A Dog’s Heart” by Bulgakov was already staged in Amsterdam and at the English National Opera in London and is scheduled at “La Scala”. Another terrific musician is Jacques Ferrandis. He played three concerts a day and well all the time. A very musical person, caroline, from Poland. She came with her charming daughter and all her relatives. She plays to exhaustion. This is the secret of success. A famous musician - Dominique. In the evening he plays an improvised concert in the chapter house. We hear the sounds of a Stradivarius cello. The spotlight illuminates the face and the sheet music. Acoustics were awesome; the concert was coming to its end. The knight of the Legion of Honor decided to dedicate the last number to me. My artistic name is Vartan. He plays, we hug one another. On the next day no one wants to say hello to me. The day after the festival is over.

v a r d a n

- Why? - She asks.

| 179| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

- Please show me your hand.

վ ա ր դ ա ն

I went down to the studio. There was again a beauty playing violin. She asked me if she should leave. I replied that I could lead her out myself if there was a need, but in the meantime I’d paint her portrait. Which I did, and it came out very interesting. She is like a princess and her name also is one of a princess - Olga. She’s an aristocrat, I thought.

t o v m a s y a n

- Don’t go - I wanted to say to the angel, and was fully awake now and realized that the festival began in LA PREE.

v a r d a n

t o v m a s y a n

THE ABBEY

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 180|

Hurray! I am a resident of Abbaye de la Prée. For a year, so far. The director accompanies me to my little cell-studio. I refer to her as I am supposed to. “I am not Madam, I am Agnesse”, she replies. This is how we met and became friends with a pretty, yet very competent woman. And before that the train took us to a town with a strange name Issoudun. And then another 15 km by car. The artists of the abbey use that car if they don’t have their own. Fifteen kilometers of fields, forests, river, bridge. The night was almost there. Heavy rain started. The strong wind was uprooting huge trees around the pretty-looking building, which at first didn’t look nice because of the windstorm. - This, of course, is not the end of the world, but it looks like its rehearsal, - I expressed my frustration on what was going on around. The French silently swallowed my remark. At the end of the year, when I applied for the second term, they reminded me about my remark. For now, a dinner was waiting for a newcomer. It was me. People gathered in the kitchen. On my left sits Francoise, a writer. I tell her that she looks like an Armenian. “Nothing of the kind!” she replies. Later it turned out that someone from her family is from constantinople. So everything’s possible. We exchange a few words with Jeanclaude about music. The conversation hangs in midair. Fabienne leads the conversation – she is the most active one during the evening. Ahmed is surprised to hear that I pronounce his name perfectly correctly. We talk long enough, we drink enough, and we go to bed. In the morning, when we wake up, there is a squirrel behind the window. One could see the white buildings of the abbey, a building of Ix-xIII centuries built in cistercian style. These buildings absorb and release a lot of light. I go downstairs and meet Gabriel and Valery with their baby, very nice, modest people. Gabriel is a writer. We talk about various topics. I want to leave, but they suggest me to go with them and watch how they dance tango. Valery puts baby Roman on the floor, puts on gilded shoes on very high hills. Gabriel starts the music, dances with great skill, but overall, badly. I walk through long corridors accompanied by bats. I examine my studio, behind the window there is a small church, and then there is a forest and a few horses. The “residency” for which I am here begins. I sometimes work 10 hours a day. Exhibitions, discussions. My opinion already has some weight. Once I was introduced as “grand peintre”, which means “a big painter”.

PARIS

v a r d a n թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 181|

վ ա ր դ ա ն

The famous Beaubourg – the centre Pompidou. It reminds of a huge, eviscerated animal of unbelievable size. The “intestines” and all the entrails are outside. And only slightly fixed and painted. It represents a contrast with the surrounding mediocrity? I rush ahead in delight. I walk - we move. I merged with the crowd. We get closer unintentionally. Here, I jumped on the steps of the escalator. We go upstairs. I went to the top. I am on the roof of the center. I approached the edge. Here you have to hold your breath and just be silent. I am overflown. Royal honor: I see the whole Paris spread before my eyes, in sunset beams. In the street the shows still go on. You can see the black Eiffel in distance. The very last rays of sun lighten Notre Dame in the centre. A goldish silhouette sparkles. It’s Sacré coeur. A dark corridor goes across the whole city: the Seine. It’s good to be knowledgeable. Paris is the greatest historic truth. They say it’s better to see once rather than… you know the rest – I thought and swiftly went back to the hotel.

t o v m a s y a n

Midway upon the journey of our life, I found myself – no, not within a forest dark, but in Paris. In a surprisingly small, comfortable hotel. Fifteen minutes later I went out and walked down the streets. I walked with long strides, without trying to see, to understand, to lift the veil of the mysterious city. And of course, why not, to make myself known instantly. Farther and farther, house after house, block after block. The scenario was repeating itself. And where is the most important? And finally, it struck me. I recognized it instantly, it’s something astonishing. It’s Beaubourg.

VARDAN I arrived in the cité des Arts. called Vardan in the morning. -Hello, glad to hear you. I have a gallery. -How come a gallery? -Yes, take the Metro and come here. -How do I get there?

v a r d a n

t o v m a s y a n

-You go to the metro station concord, take the twelfth line up to the station Vaugirard, walk down the boulevard, and you’ll see a white gallery on the right.

վ ա ր դ ա ն

թ ո վ մ ա ս յ ա ն

| 182|

I got there… Yes, indeed, white. A huge gallery. Vardan shows off behind the desk. -It’s all yours? -Yes, I’m the owner. Yvette bought it. We started a conversation -Shall we make an exhibition? -It seems everything is taken already. In the end we arranged a big exhibition. There were plenty of people, I sold six paintings. Great. Full success. I need to go to the bank to receive the money. We go there. Something’s wrong in the bank, they have no money. Troubles began. We scraped up some money with difficulty, Yvette helped. The next year we made another exhibition. Alas, I didn’t sell anything. -What shall we do? - I asked. -Ferré dropped by, the banker across the street. He liked your paintings. Vardan took a blank sheet of paper, signed at the bottom and went out. He entered the bank. He went back 20 minutes later, holding a cheque of a huge sum. We celebrate. A year passed. I am again in Paris, busy with organizing another exhibition. Today I meet Vardan in Village Suisse. We met at the gallery on the corner. Then we went to the gallery of the Bayser family. Patrick Bayser welcomes us. -What brings you here? We show the painting, tell the price. -I agree, but it costs much more. -No need, - says Vardan, - he needs money not in twenty minutes, but right now. Patrick signed a cheque – 7000 Euros. Then he looked at my folder. -And what is this? -Show him, told Vardan. -How much does it costs? I say, Vardan translates. He has no cash. Patrick puts on his coat, goes to take money from the bank. We wait for him patiently. He comes back, holds out the money to me. I count – it’s more than I asked for. Vardan had time to hiss – “don’t talk”. This is how I translated it. cheerful and happy, we go to the champs Elysees. We have “Lev” beer there…

ARSHAK I was waiting for Arshak near the centre Pompidou. He used to work here and lives nearby. I was waiting for him next to the pool with Tinguely’s sculptures, near a small square. When I turned again, something that was and still is called Arshak was standing in the middle. Or better to say almost half of Arshak. It seemed like a knight cut off a part from him with a delicate strike of a sword. I approached, we greeted each other, and I understood that I wasn’t very far away from the truth. He had an ablation of half of his lung. Plus his old age.

The professional black saxophonist next to her gets much less money than she does – apparently he didn’t organise his business as well. I met Arshak frequently. A wise and full of thoughts man waiting for nothing. A very rare person to meet.

v a r d a n

| 183| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

She has immense success, said Arshak.

վ ա ր դ ա ն

Arshak has penetrating eyes. He sees everything. He talks as he fences. He fences as Porthos. He talks about the concept of triangles, about Gurdjieff and of late Vigen, a friend who left us too soon. He decided to pay the bill. He spent ten minutes looking for something. A young German picked up everything he dropped. We go for a walk along Paris. Arshak draws my attention to something. A woman is sitting and playing some musical instrument on a single note. But what a success! The most important thing is how you present yourself. Indeed, under a small arch an ordinary old woman, like one from our villages, was sitting and she was playing an instrument that she should keep horizontally. But she used it like kamancha, and instead of a bow she used a whip. And she was “nagging”. Just one string. But now about the most important: she had colourful clothes, on her right, a very beautiful cat was sitting with a bow and a dog which barked from time to time at curious passersby.

t o v m a s y a n

-Let’s go take coffee.

1948 -2012

ծնվել է երեւանում

1976

ավարտել է երեւանի գեղարվեստի ակադեմիայի քանդակի բաժինը

1985

հայաստանի նկարիչների միության անդամ

2003-ից “նոր իոն” արվեստի կենտրոնի անդամ ց ո ւց ահ ան դ եսն ե ր

1976

ժամանակակից արվեստի թանգարան | երեւան | անհատական ցուցահանդես

1981

ռուսական արվեստի թանգարան | երեւան | անհատական ցուցահանդես

1982

հեփենինգ | երեւանի գեղագիտական կենտրոն | խմբակային ցուցահանդես

1985

ժուռնալիստի տուն | երեւան | անհատական ցուցահանդես

1992

”վասպուրական” գալլերեա | բեյրութ | անհատական ցուցահանդես

1993

”օլեմպիկ”-ի դահլիճ| նիցցա | անհատական ցուցահանդես

1994

հայ մշակույթի կենտրոն | մարսել | անհատական ցուցահանդես

1994

”կռունկ” գալերեա | երեւան | անհատական ցուցահանդես

1996

”էկլեկտիկ” գալերեա | փարիզ | անհատական ցուցահանդես

1997

”եվըրարտ” գալերեա | փարիզ | անհատական ցուցահանդես

2000

”իվարտ” գալերեա | փարիզ | անհատական ցուցահանդես

2001

”իվարտ” գալերեա | փարիզ | անհատական ցուցահանդես

2001

խաչմերուկ | նկարիչների միություն | երեւան | խմբակային ցուցահանդես

2002

“առաջին հարկ” ալերեա | երեւան | անհատական ցուցահանդես

2003

”եվըրարտ” գալերեա | փարիզ | անհատական ցուցահանդես

2005

”եվըրարտ” գալերեա | փարիզ | անհատական ցուցահանդես

2005

“ժեստ” | “ականաթ” գալերեա | երեւան | անհատական ցուցահանդես

2007

”լեո 52 art gallery” | երեւան | անհատական ցուցահանդես

2009

”լեո 52 art gallery” | երեւան | անհատական ցուցահանդես

2010

”եվըրարտ” գալերեա | փարիզ | անհատական ցուցահանդես

2010

մինչ փարիզ, փարիզ. փարիզից հետո | լեո 52 art gallery | երեւան | անհատական ցուցահանդես

1948 -2012 born in Yerevan 1976

graduated from Yerevan State Academy of Fine Arts

1985

Member of union of Painters of Armenia

2003

member of the art centre â&#x20AC;&#x153;new ionâ&#x20AC;? exhibitions

1976

museum of modern art | yerevan | solo exhibition

1981

museum of russian art | yerevan | solo exhibition

1982

happening | Yerevan centre of aesthetics | group exhibition

1985

house of journalists | yerevan | solo exhibition

1992

vaspurakan gallery | beirut | solo exhibition

1993

olympic hall | nice | solo exhibition

1994

armenian cultural centre | marseille | solo exhibition

1994

krunk gallery | yerevan | solo exhibition

1996

eclectic gallery | paris | solo exhibition

1997

everarts gallery | paris | solo exhibition

2000

yvart gallery | paris | solo exhibition

2001

yvart gallery | paris | solo exhibition

2001

crossroads | union of painters | yerevan | group exhibition

2002

first floor gallery | yerevan | solo exhibition

2003

everarts gallery | paris | solo exhibition

2005

everarts gallery | paris| solo exhibition

2005

gesture | akanat gallery | yerevan | solo exhibition

2007

leo 52 art gallery | yerevan | solo exhibition

2009

leo 52 art gallery| yerevan | solo exhibition

2010

everarts gallery | paris | solo exhibition

2010

before paris, paris, after paris | leo 52 art gallery | yerevan | solo exhibition

դոն քիշոտ թուղթ, տուշ / 40 x 55 սմ / 19??

հեծելուհին մետաղ, ցեմենտ / 150 x 120 x 50սմ / 1976 |6 |

horsewoman metal, cement / 150 x 120 x 50 cm / 1976

|27 |

ատելյե թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 70 սմ / 1989 |11 |

atelier paper, cement / 50 x 70 cm / 1989

իգոր ստրավինսկի պլաստիլին / 40 սմ / 1985 |28 |

ռնգեղջյուր մետաղ, ցեմենտ / 120 x 70 x 40սմ / 1976 |12 |

rhinoceros metal, cement / 120 x 70 x 40 cm / 1976

untitled paper, mixed technique / 50 x 70 cm / 1988

|29 |

duel with the centaur paper, ink / 40 x 50 cm / 1980

|30 |

theatre paper, mixed technique / 50 x 70 cm / 1987

|31 |

jesus’ guards paper, ink / 75 x 52 cm / 1993

|32 |

don quixote paper, ink / 23 x 31 cm / 1985

|33 |

don quixote paper, ink / 25 x 39 cm / 1987

|34 |

don quixote paper, ink / 23 x 31 cm / 1993

|35 |

don quixote paper, ink / 23 x 31 cm / 1993

|35 |

harem paper, ink / 70 x 50 cm / 1987

|36 |

model paper, mixed technique / 50 x 70 cm / 1989

|37 |

theatre paper, mixed technique / 30 x 40 cm / 1990

|38 |

don quixote and sancho paper, ink / 50 x 70 cm / 1993

|39 |

don quixote paper, ink / 23 x 31 cm / 1993

night watch paper, mixed technique / 50 x 50 cm / 198? տղամարդ բրոնզ / 70 սմ / 199?

|40 |

դոն քիշոտ թուղթ, տուշ / 23 x 31 սմ / 1993 |26 |

vardan the geologist bronze / 70 cm / 1991 գիշերային պահակախումբ թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 50 սմ / 198?

դոն քիշոտ եւ սանչո թուղթ, տուշ / 50 x 70 սմ / 1993 |25 |

salvador dali paper, acrylic / 70 x 50 cm / 1998 երկրաբան վարդանը բրոնզ / 70 սմ / 1991

թատրոն թուղթ, խառը տեխնիկա / 30 x 40 սմ / 1990 |24 |

salvador dali paper, acrylic / 55 x 50 cm / 2011 սալվադոր դալի թուղթ, ակրիլ / 70 x 50 սմ / 1998

մոդել թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 70 սմ / 1989 |23 |

salvador dali paper, acrylic / 70 x 50 cm / 1998 սալվադոր դալի թուղթ, ակրիլ / 55 x 50 սմ / 2011

հարեմ թուղթ, տուշ / 70 x 50 սմ / 1987 |22 |

salvador dali paper, acrylic / 70 x 50 cm / 2011 սալվադոր դալի թուղթ, ակրիլ / 70 x 50 սմ / 1998

դոն քիշոտ թուղթ, տուշ / 23 x 31 սմ / 1993 |21 |

salvador dali bronze / 50 cm / 1996 սալվադոր դալի թուղթ, ակրիլ / 70 x 50 սմ / 2011

դոն քիշոտ թուղթ, տուշ / 23 x 31 սմ / 1993 |21 |

duel paper, mixed technique / 50 x 70 cm / 1982 սալվադոր դալի բրոնզ / 50 սմ / 1996

դոն քիշոտ թուղթ, տուշ / 25 x 39 սմ / 1987 |20 |

untitled metal, fabric, cement / 40 x 30 x 15 cm / 2000 մենամարտ թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 70 սմ / 1982

դոն քիշոտ թուղթ, տուշ / 23 x 31 սմ / 1985 |18 |

igor stravinsky paper, mixed technique / 40 x 50 cm / 1986 մարտակառք մետաղ, կտոր, ցեմենտ / 40 x 30 x 15սմ / 2000

քրիստոսի ուղեպահը թուղթ, տուշ / 75 x 52 սմ / 1993 |16 |

igor stravinskytled paper, ink / 30 x 40 cm / 1982-1983 իգոր ստրավինսկի թուղթ, խառը տեխնիկա / 40 x 50 սմ / 1986

թատրոն թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 70 սմ / 1987 |15 |

igor stravinsky paper, ink / 30 x 40 cm / 1982-1983 իգոր ստրավինսկի թուղթ, տուշ / 30 x 40 սմ / 1982-1983

մենամարտ կենտավրոսի հետ թուղթ, տուշ / 40 x 50 սմ / 1980 |14 |

igor stravinsky plasticine / 40 cm / 1985 իգոր ստրավինսկի թուղթ, տուշ / 30 x 40 սմ / 1982-1983

անվերնագիր թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 70 սմ / 1988 |13 |

don quixote paper, ink / 40 x 55 cm / 19??

man bronze / 70 cm / 199? վիկտոր համբարձումյան գիպս / 40 սմ / 199?

|42 |

victor hambartsumyan plaster / 40 cm / 199?

դոն քիշոտ թուղթ, տուշ / 23 x 31 սմ / 1993

կենտավրոս թուղթ, տուշ / 40 x 50 սմ / 198? |44 |

centaurus paper, ink / 40 x 50 cm / 198?

|62 |

ինքնանկար թուղթ, տուշ / 30 x 50 սմ / 198? |46 |

self-portrait paper, ink / 30 x 50 cm / 198?

աքիլես թուղթ, ակրիլ / 50 x 65 սմ / 2009 |63 |

պիետա թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 70 սմ / 198? |48 |

pieta paper, mixed technique / 50 x 70 cm / 198?

crucifixion paper, mixed technique / 70 x 50 cm / 198?

|64 |

salome paper, ink / 30 x 40 cm / 198?

|65 |

cruifixion-pieta paper, acrilyc / 52 x 75 cm / 198?

|66 |

yakov zargaryan plaster / 30 cm / 2000

|67 |

igor stravinsky plaster / 30 cm / 199?

|68 |

untitled paper, ink / 50 x 60 cm / 1987

|69 |

the first soldier paper, mixed technique / 50 x 60 cm / 199?

|70 |

don quixite paper, ink / 23 x 31 cm / 1993

|71 |

the second soldier paper, mixed technique / 50 x 60 cm / 199?

|72 |

two duellists paper, mixed technique / 30 x 40 cm / 199?

|74 |

the knight paper, mixed technique / 50 x 70 cm / 199?

|75 |

amazon paper, ink / 30 x 40 cm / 198?

|76 |

achilles paper, acrilyc / 50 x 65 cm / 1997

tigran mansurya plaster / 50 cm / 198? տիգրան մանսուրյան թուղթ, խառը տեխնիկա / 45 x 65 սմ / 198?

|77 |

աքիլես թուղթ, ակրիլ / 50 x 65 սմ / 1997 |61 |

sabine woman paper, mixed technique / 50 x 65 cm / 199? տիգրան մանսուրյան գիպս / 50 սմ / 198?

ամազոնուհի թուղթ, տուշ / 30 x 40 սմ / 198? |60 |

alberto giacometti paper, mixed technique / 50 cm / 2000 սաբինուհին թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 65 սմ / 199?

ասպետը թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 70 սմ / 199? |59 |

centurion paper, acrylic / 70 x 55 cm / 2008 ալբերտո ջակոմետտի թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 սմ / 2000

երկու դուլսինեաներ թուղթ, խառը տեխնիկա / 30 x 40 սմ / 199? |58 |

woman with a guitar paper, mixed technique / 70 x 50 cm / 2005 կենտուրիոն թուղթ, ակրիլ / 70 x 55 սմ / 2008

երկրորդ զինվորը թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 60 սմ / 199? |57 |

salome paper, mixed technique / 30 x 50 cm / 2000 կիթառով կինը թուղթ, խառը տեխնիկա / 70 x 50 սմ / 2005

դոն քիշոտ թուղթ, տուշ / 23 x 31 սմ / 1993 |56 |

circus paper, mixed technique / 50 x 70 cm / 199? սալոմե թուղթ, խառը տեխնիկա / 30 x 50 սմ / 2000

առաջին զինվորը թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 60 սմ / 199? |55 |

don quixote paper, ink / 23 x 31 cm / 1993 կրկես թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 70 սմ / 199?

անվերնագիր թուղթ, տուշ / 50 x 60 սմ / 1987 |54 |

atelier paper, mixed technique / 50 x 70 cm / 199? դոն քիշոտ թուղթ, տուշ / 23 x 31 սմ / 1993

իգոր ստրավինսկի գիպս / 30 սմ / 199? |53 |

self-portrait paper, ink / 70 x 50 cm / 19?? ատելյե թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 70 սմ / 199?

յակով զարգարյան գիպս / 30 սմ / 2000 |52 |

the first and second soldiers paper, mixed technique / 50 x 70 cm / 198? ինքնանկար թուղթ, տուշ / 70 x 50 սմ / 19??

խաչելություն-պիետա թուղթ, ակրիլ / 52 x 75 սմ / 198? |51 |

towards golgotha paper, ink / 30 x 40 cm / 199? առաջին եւ երկրորդ զինվորները թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 70 սմ / 198?

սալոմե թուղթ, տուշ / 30 x 40 սմ / 198? |50 |

achilles paper, acrylic / 50 x 65 cm / 2009 դեպի գողգոթա թուղթ, տուշ / 30 x 40 սմ / 199?

խաչելություն թուղթ, խառը տեխնիկա / 70 x 50 սմ / 198? |49 |

don quixote paper, ink / 23 x 31 cm / 1993

tigran mansuryan paper, mixed technique / 45 x 65 cm / 198? արամ խաչատրյան թուղթ, խառը տեխնիկա / 45 x 65 սմ / 198?

|78 |

aram khatchaturian paper, mixed technique / 45 x 65 cm / 198?

հեմինգուեյ գիպս / 40 սմ / 198? |80 |

hemingway plaster / 40 cm / 198?

կուրտիզանուհի թուղթ, խառը տեխնիկա / 70 x 50 սմ / 198? |97 |

կրկես թուղթ, խառը տեխնիկա / 30 x 40 սմ / 2000 |82 |

circus paper, mixed technique / 30 x 40 cm / 2000

էքսպրեսիա մետաղ, կտոր, ցեմենտ / 70 x 50 x 50 սմ / 1975 |98 |

կրկես թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 65 սմ / 2000 |83 |

circus paper, mixed technique / 50 x 65 cm / 2000

circus paper, mixed technique / 30 x 40 cm / 1999

|99 |

circus paper, mixed technique / 50 x 70 cm / 2001

|100|

circus paper, mixed technique / 70 x 50 cm / 1998

|101|

circus paper, mixed technique / 50 x 65 cm / 199?

|102|

circus paper, ink / 30 x 40 cm / 1987

|103|

the second soldier paper, mixed technique / 50 x 65 cm / 198?

|104|

atelier paper, mixed technique / 30 x 45 cm / 198?

|105|

circus paper, acrylic / 50 x 65 cm / 198?

|106|

meeting with dulcinea paper, mixed technique / 70 x 50 cm / 1997-9

|107|

achilles and briseis paper, mixed technique / 50 x 70 cm / 198?

|108|

puppet paper, mixed technique / 70 x 50 cm / 1988

|109|

marquise paper, mixed technique / 50 x 65 cm / 198?

|110|

abstraction metal / 140 x100 x 50 cm / 197?

ship of fools metal, fabric, cement / 77 x 53 x 17 cm / 1977 ձոն պիկասոյին թուղթ, խառը տեխնիկա / 65 x 50 սմ / 1981

|112|

աբստրակցիա մետաղ / 140 x 100 x 50 սմ / 197? |96 |

wide-awake hat paper, mixed technique / 70 x 50 cm / 2009 հիմարների նավը մետաղ, կտոր, ցեմենտ / 77 x 53 x 17 սմ / 1977

մարկիզուհին թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 65 սմ / 198? |95 |

portrait of a woman plaster / 70 cm / 1987 լայնեզր գլխարկ թուղթ, խառը տեխնիկա / 70 x 50 սմ / 2009

խամաճիկ թուղթ, խառը տեխնիկա / 70 x 50 սմ / 1988 |94 |

atelier paper, mixed technique / 70 x 50 cm / 2007 կնոջ դիմաքանդակ գիպս / 70 սմ / 1987

աքիլես եւ բրիսեիդա թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 70 սմ / 198? |93 |

atelier paper, mixed technique / 70 x 50 cm / 1993 ատելյե թուղթ, խառը տեխնիկա / 70 x 50 սմ / 2007

հանդիպում դուլսինեայի հետ թուղթ, խառը տեխնիկա / 70 x 50 սմ / 1997-9 |92 |

beduins paper, acrylic / 50 x 65 cm / 2010 ատելյե թուղթ, խառը տեխնիկա / 70 x 50 սմ / 1993

կրկես թուղթ, ակրիլ / 50 x 65 սմ / 198? |91 |

visiting verrocchio paper, mixed technique / 50 x 70 cm / 1997 բեդվիններ թուղթ, ակրիլ / 50 x 65 սմ / 2010

ատելյե թուղթ, խառը տեխնիկա / 30 x 45 սմ / 198? |90 |

descent from the cross paper, mixed technique / 50 x 70 cm / 2001 այցելություն վերոկկիոյին թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 70 սմ / 1997

երկրորդ զինվորը թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 65 սմ / 198? |89 |

the poet plaster / 50 cm / 198? խաչից իջեցումը թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 70 սմ / 2001

կրկես թուղթ, տուշ / 30 x 40 սմ / 1987 |88 |

ship of fools oil on pasteboard / 34.5 x 49 cm / 1981 բանաստեղծը գիպս / 50 սմ / 198?

կրկես թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 65 սմ / 199? |87 |

expression metal / 50 x 30 x 30 cm / 1975 հիմարների նավը ստվարաթուղթ, յուղաներկ / 34.5 x 49 սմ / 1981

կրկես թուղթ, խառը տեխնիկա / 70 x 50 սմ / 1998 |86 |

circus paper, mixed technique / 50 x 70 cm / 199? էքսպրեսիա մետաղ / 50 x 30 x 30 սմ / 1975

կրկես թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 70 սմ / 2001 |85 |

expression metal, fabric, cement / 70 x 50 x 50 cm / 1975 կրկես թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 70 սմ / 199?

կրկես թուղթ, խառը տեխնիկա / 30 x 40 սմ / 1999 |84 |

courtesan paper, mixed technique / 70 x 50 cm / 198?

ode to picasso paper, mixed technique / 65 x 50 cm / 1981 մեղեդի թուղթ, տուշ / 30 x 40 սմ / 1979

|114|

melody paper, ink / 30 x 40 cm / 1979

անվերնագիր թուղթ, խառը տեխնիկա / 70 x 50 սմ / 2000 |115|

untitled paper, mixed technique / 70 x 50 cm / 2000

թանգարանում թուղթ, ակրիլ / 65 x 80 սմ / 2000 |133|

ռնգեղջյուր մետաղ, կտոր, ցեմենտ / 120 x 70 x 40սմ / 1976 |116|

rhinoceros metal, fabric, cement / 120 x 70 x 40 cm / 1976

օրփեոս թուղթ, խառը տեխնիկա / 30 x 40 սմ / 1988 |134|

բնանկար ստվարաթուղթ, յուղաներկ / 25 x 45 սմ / 1967 |117|

landscape pasteboard, oil / 25 x 45 cm / 1967

william saroyan clay / 50 cm / 1982

|135|

portrait of a woman plaster / 55 cm / 1982

|136|

harem paper, ink / 30 x 45 cm / 1985

|138|

travelling theatre paper, mixed technique / 50 x 70 cm / 1991

|139|

cabaret paper, ink / 30 x 45 cm / 1985

|140|

at the photographer’s paper, acrilyc / 50 x 65 cm / 1987

|141|

cabaret paper, ink / 21 x 30 cm / 198?

|142|

portrait of a woman paper, mixed technique / 60 x 45 cm / 198?

|143|

atelier paper, mixed technique / 30 x 40 cm / 2000

|144|

at the studio paper, mixed technique / 50 x 65 cm / 1993

|145|

catharsis paper, ink / 70 x 50 cm / 1987

|146|

vision paper, mixed technique / 50 x 70 cm / 1984

|147|

dream paper, ink / 70 x 50 cm / 1986

the abduction of helen paper, mixed technique / 50 x 70 cm / 1993 եվրոպայի առեւանգումը թուղթ, տուշ / 30 x 40 սմ / 2000

|148|

երազ թուղթ, տուշ / 70 x 50 սմ / 1986 |132|

the abduction of europa paper, ink / 30 x 40 cm / 2000 հեղինեի առեւանգումը թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 70 սմ / 1993

տեսիլք թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 70 սմ / 1984 |131|

bullfight paper, acrilyc / 70 x 50 cm / 2009 եվրոպայի առեւանգումը թուղթ, տուշ / 30 x 40 սմ / 2000

կատարսիս թուղթ, տուշ / 70 x 50 սմ / 1987 |130|

the abduction of europa paper, ink / 30 x 40 cm / 2000 ցլամարտ թուղթ, ակրիլ / 70 x 50 սմ / 2009

արվեստանոցում թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 65 սմ / 1993 |129|

minotaur paper, mixed technique / 60 x 50 cm / 1985 եվրոպայի առեւանգումը թուղթ, տուշ / 30 x 40 սմ / 2000

ատելյե թուղթ, խառը տեխնիկա / 30 x 40 սմ / 2000 |128|

the abduction of europa paper, ink / 30 x 40 cm / 2000 մինոտավրոս թուղթ, խառը տեխնիկա / 60 x 50 սմ / 1985

կնոջ դիմանկար թուղթ, խառը տեխնիկա / 60 x 45 սմ / 198? |127|

the first soldier paper, mixed technique / 50 x 65 cm / 1983 եվրոպայի առեւանգումը թուղթ, տուշ / 30 x 40 սմ / 2000

կաբարե թուղթ, տուշ / 21 x 30 սմ / 198? |126|

jesus’ guards first soldier paper, ink / 75 x 52 cm / 1987 առաջին զինվորը թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 65 սմ / 1983

լուսանկարչի մոտ թուղթ, ակրիլ / 50 x 65 սմ / 1987 |125|

the girl paper, mixed technique / 55 x 35 cm / 1973 քրիստոսի ուղեպահ առաջին զինվորը թուղթ, տուշ / 75 x 52 սմ / 1987

կաբարե թուղթ, տուշ / 30 x 45 սմ / 1985 |124|

centurion paper, mixed technique / 70 x 50 cm / 1991 աղջիկը թուղթ, խառը տեխնիկա / 55 x 35 սմ / 1973

շրջիկ թատրոն թուղթ, խառը տեխնիկա / 50 x 70 սմ / 1991 |123|

sailboat metal, fabric, cement / 80 x 50 x 25 cm / 1976 կենտուրիոն թուղթ, խառը տեխնիկա / 70 x 50 սմ / 1991

հարեմ թուղթ, տուշ / 30 x 45 սմ / 1985 |122|

untitled paper, mixed technique / 60 x 55 cm / 1981 առագաստանավ մետաղ, կտոր, ցեմենտ / 80 x 50 x 25 սմ / 1976

կնոջ դիմաքանդակ գիպս / 55 սմ / 1982 |120|

orpheus paper, mixed technique / 30 x 40 cm / 1988 անվերնագիր թուղթ, խառը տեխնիկա / 60 x 55 սմ / 1981

վիլյամ սարոյան կավ / 50 սմ / 1982 |118|

in the museum paper, acrylic / 65 x 80 cm / 2000

the abduction of europa paper, ink / 30 x 40 cm / 2000 դեֆիլե թուղթ, խառը տեխնիկա / 70 x 50 սմ / 1989

|149|

procession paper, mixed technique / 70 x 50 cm / 1989

ՀՏԴ 73/76 ԳՄԴ 85.1

Թ 794

թովմասյան վարդան քանդակ, գրաֆիկա, գեղանկար | վարդան թովմասյան ակտուալ արվեստ, Եր.: 2013 | 200 էջ:

ISBN 978-9939-816-38-8

կազմեցին. թաթուլ առակյան, մկրտիչ մաթեւոսյան catalogue by tatul arakyan, mkrtich matevosyan

խմբագիր. նազարեթ կարոյան edited by nazareth karoyan

լուսանկարները. սարգիս առակյան, արմեն զաքարյան photographs by sargis arakyan, armen zakaryan

գեղարվեստական խմբագիր. մկրտիչ մաթեւոսյան graphic concept and design by mkrtich matevosyan

տպագրված է տիգրան մեծ հրատարակչատան տպարանում printed in armenia at tigran mets publishing house

2002

ISBN 978-9939-816-38-8

ալբոմը կազմելիս խնդիր ենք դրել ներկայացնել վարդանի քիչ հայտնի եւ հայաստանյան մշակութային դաշտի տարեգրությունում տեղ գտած գործերը` սկսած 70-ականների սկզբից - մինչեւ 2012թ. դեկտեմբեր

նախագիծն իրականացվել է միքայել թովմասյանի եւ թաթուլ առակյանի ֆինանսական միջոցներով

աջակիցներ.

| sculptures | drawings | paintings |

հհ մշակույթի նախարարություն էներգանորոգում բբը հովհաննես մանուկյան

project realised with the financial contribution of mikayel tovmasyan and tatul arakyan

supported by ministry of culture of ra energorepair ojsc hovhannes manukyan

t o v m a s y a n v a r d a n

| թ ո վ մ ա ս յ ա ն

վարդան թովմասյան

վ ա ր դ ա ն

ISBN 978-9939-816-38-8

³Ïïáõ³É ³ñí»ëï

actual art

vardan tovmasyan